18-та недела по Педесетница. За чудесниот улов на риба

ОСУМНАЕСЕТТА НЕДЕЛА ПО ПЕДЕСЕТНИЦА

„Наставниче, цела ноќ се трудевме и ништо не уловивме“

 (Лука 5: 5)

ВО ИМЕТО НА ОТЕЦОТ И СИНОТ И СВЕТИОТ ДУХ!

Секој од нас сака да успее во овој живот, секој посакува зад себе да има успешна кариера, добро семејство, убаво воспитани деца, сигурна работа, добра ситуираност… Сите ние се трудиме добро да го осмислиме својот живот и да достигнеме успеси во животните активности, благодарение на сопствениот ум и разум, на сопствените сили и способности, без помош од Господа Бога и неговиот благослов. Но, токму исклучувањето на Бог и Неговиот благослов од нашите животни активности е причина за нашиот целосен неуспех, а како резултат на тоа, н# стигнуваат секакви несреќи и страдања. Ние сакаме успех, но го немаме, едноставно, затоа што не го бараме, или, пак, го бараме на погрешно место, а не на вистинското. Во контекст на ова, светиот апостол Јаков говори: „Пожелувате и немате… а немате, бидејќи не молите. Просите, а не добивате, оти зло барате, за да го трошите во вашите похоти“ (Јак. 4: 2-3).

Ист ваков успех во својата дејност сакале да постигнат и светите апостоли, кои еднаш, според својот обичај, ги фрлале рибарските мрежи во Генисаретското Езеро, но цела ноќ ништо не уловиле. Кога Господ Исус Христос го видел тоа, им рекол повторно да ги фрлат мрежите. Апостолите го послушале, ги фрлиле своите мрежи, па уловиле голема количина риба, та дури и мрежите им се скинале. (спореди: Лука 5: 5-6). Иако тие цела ноќ се труделе нивниот риболов да биде успешен, иако времето било благопријатно, иако езерската вода била мирна и погодна за богат лов, сепак, нивните мрежи останале празни. Очајни од ваквиот резултат, тие веднаш се пожалиле пред Спасителот: „Наставниче, цела ноќ се трудевме и ништо не уловивме!“. Но, кога по наредба на Спасителот ги фрлиле мрежите и кога сфатиле колку вреди и значи Божјиот збор и наредба, тогаш се сетиле дека не смеат да работат ништо без Божјиот благослов. А ова е доказ и за сите нас колку многу значи Божјиот благослов. Без него сите наши животни активности и напори безуспешно пропаѓаат. Затоа, благоразумно постапува секој еден, кој при почетокот на секое дело Го повикува Господа на помош. Не треба многу сила или напор да се вложува, ако пред секое започнување на било каква активност, се прекрстиме, се помолиме, и да речеме: „Господи, благослови го мојот труд“, или, пак, ако од својот парохиски свештеник побараме благослов за добар и успешен завршеток на секоја наша активност. А сигурно дека многумина од нас досега го имаат почувствувано Божјиот благослов, ако навистина го побарале пред почетокот на работата.

Според тоа, ако сакаме во нашиот живот секоја активност да биде благопријатна и успешна, ако сакаме да жнееме плодови од своите трудови, тогаш, да се трудиме со богобојажлив живот и усрдни молитви да го привлечеме од Господа Неговиот благослов врз своите дела. Секогаш да се потсетуваме на Христовите убедителни зборови: „Без Мене не можете да направите ништо“ (Јован 15: 5). А светиот пророк и псалмопејач Давид говори: „Ако Господ не ја изѕида куќата, залудно ќе се трудат градителите нејзини; ако господ не го запази градот, залудно ќе бдее стражата“ (Псал. 126: 1).

Оној, кој го започнува своето дело со Божји благослов, тој повеќе не се надева на своите сили и способности, туку го бара застапништвото од Бога, па затоа и самиот себе, но и своето дело го предава во Божја власт, а тоа е добар знак дека неговиот труд ќе има сигурен успех. А зарем има нешто, што може да попречи или да го задржи делото, кое е започнато со Божји благослов? Сè што е непријателско, пред силата на Божјиот благослов ќе се развее како прашина, ќе биде однесено од ветрот, или ќе исчезне како чад од силата на огнот. Напротив, колку се безуспешни делата на сите оние, кои случајот го преземаат во свои раце, а не го предаваат во Божјите, без небесна заштита и упатства? Колку многу има случајности, кои можат да го попречат или стопираат нашето дело, а ние не сме во можност да ги решиме или отстраниме? Колку многу сопствени грешки се случуваат за време на нашето работење, колку многу пречки и тешкотии нè снајдуваат од луѓето што се околу нас, или, пак, од безброј други причини, кои не зависат од нас, а кои негативно влијаат врз нашите трудови? Ете, и апостолите ги имале сите предуслови за богат лов и немале никакви пречки кои би можеле да го уништат нивниот труд, сепак, нивниот лов немал никаков плод. Затоа и се чуделе зошто е тоа така. Да имало ветар, или бура, можеби и ќе имале одговор зошто нивниот труд е бесплоден, но кога ги имале сите предуслови, тие навистина биле вчудовидени, па затоа и се пожалиле пред својот Учител. Затоа е неопходно да се бара Божјиот благослов, помош и застапништво, па на таков начин секогаш да бидеме сигурни во делата на своите раце.

Но уште еден момент од денешниот евангелски настан ни остава длабок впечаток. Христовите апостоли, без оглед на тоа што цела ноќ се труделе и ништо не уловиле, сепак, и покрај безуспешната работа тие не паднале со духот, не се предале на мрзливост, туку со трпение продолжиле со подготовки за риболов и во следната ноќ, па Господ Исус Христос, откако го видел таквото трпение, ги благословил за голем успех. Така сме должни и ние да постапуваме кога ќе нè снајдат несреќи и неуспеси. Потребно е со трпение и надеж на Божјата милосрдност да ги продолжиме своите трудови и животни активности. Тогаш и Самиот Господ, откако ќе го види нашето трпение и покорноста на Неговата волја, ќе ги благослови нашите напори и сигурно ќе ги овенча со успех.

Евангелието ни сведочи декаХристос влегол во Петровиот кораб и му наредил на Петар да се оддалечат од брегот, па почнал да го поучува народот од коработ. Христовото словесно семе се сеело наоколу и се таложело во човечките души, кои го слушале. Петар тогаш и не забележувал што говори Христос, но кога Спасителот му рекол: „Заплови во подлабоко“, па кога собрал огромен лов на риби, така што не можел ниту во коработ да ги внесе, дури тогаш Петар го почувствувал плодот од семето на Христовите зборови. Значи, Христос го сеел Своето слово и никој не забележувал, но кога Петар извлекол мноштво на риби, веднаш го забележал своето богатство, кое Господ го дава, а тоа значи дека словесното Христово семе расцутело. Тогаш Петар почувствувал страв, но ја почувствувал и својата ништожност пред Христа, па затоа рекол: „Оди си од мене, Господи, оти сум човек грешен!“. Петар чувствувал страв са стои со Оној, Кој прави такви грандиозни чуда. Петар се плаши, зашто повторно ја потврдувал својата маловерност. Се плаши, но и се срами, зашто безброј пати имал можност да ги види Христовите чуда, а во него и понатаму да тлее сомневањето во Христовата семожност. Но, Христос го смирил: „Не бој се! Отсега ќе ловиш луѓе!“. Отсега нема повеќе да ловиш риби, туку во големата Господова мрежа ќе ставаш живи човечки души, кои ќе ги извлекуваш од бурите, од разбрануваните животни мориња, од секојдневните несреќи и искушенија, па ќе вовдеуваш во спокој. И навистина, Петар оставил сè, па заедно со своите другари тргнал безусловно по Христа.

Колку е прекрасен денешниот урок, и колку сето тоа е едноставно! Да се оди по Христа, тоа не значи да се тргне бесцелно било каде. Тоа значи да се биде секогаш и во сите животни прилики и неприлики со Христа и со никој друг. Тоа значи да се остане со Него и да се сее семе онака, како што сеел и Он, но и да се собираат нашите блажни за во Царството небесно, онака, како што собирал Он, но и Неговите свети апостоли, прекрасните рибари и ловци на човечки страдални души. Наше е постојано да сееме од семето на Неговата евангелска наука, без разлика дали семето го сееме врз срцата на богатите или сиромашните, зашто, ако сеењето е со љубов, Господ сигурно ќе даде и плод. И кога ќе видиме колку е богат плодот од нашето сеење, зашто тоа е Божјо дело, тогаш ќе сфатиме дека нашето сеење било успешно, зашто е започнато со Божји благослов. Затоа, да не се плашиме како апостолот Петар, да сееме врз сите срца, зашто ни претстои да собереме богата жетва, иако и семето и жетвата е Господова. И навистина ќе дојде време, за кое и во Евангелието се говори, дека заедно ќе се радуваат и оној, кој сее, но и оној, кој ја собира жетвата. Амин!

Протоереј Златко Ангелески

***********************************************

В името на Отца и Сина и Светия Дух! Слушайки днешния евангелски разказ за улова на риба и за ужаса на апостол Петър, когато той изведнъж узнал Кой се намира редом с него в крехката му лодка, ние изпитваме или, по-точно, трябва да изпитваме страх за тази лекота, с която се приближаваме към Бога, очаквайки от Него среща лице в лице.

Към Бога ние трябва да се приближаваме и да отиваме към Него винаги, но да отиваме със съкрушен дух, със смирено сърце, да отиваме, съзнавайки, че нямаме никакво право на тази среща и че ако тя се случи, това е само по безграничната, неразбираема Божия милост.

Но обикновено ние не отиваме така към Бога. Ние заставаме на молитва – и направо очакваме дълбоки религиозни преживявания; ние идваме в храма – и сякаш искаме от Бога Той да ни даде молитвено настроение. Ние живеем, от ден на ден забравяйки Неговото присъствие, но в тези моменти, когато ние изведнъж си спомняме за това присъствие, ние като че ли искаме от Бога Той веднага да се отзове на нашата молба, на нашия зов, на нашето желание.

Често Бог не се приближава към нас, защото ако ние в такъв дух се обръщаме към Него, то срещата с Него би била за нас съд, пред който не бихме могли да устоим. Той би застанал пред нас и би казал: „Ти Ме повика – с какво ти заставаш пред Мене?…” И ние бихме останали безмълвни, разтреперани и осъдени. Затова, когато молим Бога по-забележимо да се отзове на нашия вопъл или просто на нашето желание за среща, ние правим грешка: ние трябва да търсим Бога, но да чакаме трепетно този момент, когато Той ще пожелае да ни се яви.

Но и тогава, колкото и да сме богати духом, бихме ли били способни да преживеем тази среща, както я преживял Петър, който осъзнал Кой е с него, паднал пред нозете Му и казал: „Иди си от мене, Господи, понеже аз съм грешен човек!… Ние често се молим, въобразявайки си, че вече се намираме в Царството Божие, че вече принадлежим към Божието семейство, че вече сме сред тези, които могат да ликуват в Негово присъствие. Колко често би трябвало да си даваме сметка, че с целия си живот ние сме излезли от това Царство, че в нашия живот Бог не е Цар, Той не е Господар, Той не е Стопанин, Той даже не е Приятел, който във всяка минута може да потропа и заради когото сме способни да забравим всичко.

Ако бихме стояли така отвън и хлопали по вратата, ако бихме съзнавали колко сме чужди още на всичко това, което обозначава Царството Божие, тогава не бихме се опитвали, като много често правим това, да имаме някакви осезаеми религиозни преживявания или непосредствено Божие откровение за Неговото присъствие. Бихме стояли кротко, тихо, смирено, знаейки, че за нас по право няма места там, където Той се намира, но знаейки също, че Неговата любов се простира до краищата на земята, до пределите на бездната.

Нека си спомняме по-често тези дивни Петрови думи: „Иди си от мене, Господи, понеже аз съм грешен човек!” – и когато пристъпваме към молитва, в този дух да пристъпваме, кротко стоейки пред вратата, хлопайки с трепетна ръка – ще ни отвори ли Господ?… Но ако не ни отвори, нека за нас бъде достатъчна радостта от това, че ние Го познаваме, обичаме, че се стремим към Него и да Му покажем правдата на нашата любов, истинността на нашата вяра, честност, здравината на нашите стремежи към такъв живот, която би направила за нас възможно да се срещнем с Господа лице в лице и да чуем от Него радостен глас, а не скръбен. Амин.

Превод: Прот. Йоан Карамихалев

Автор: Митрополит Антоний Сурожски

******************************************************

Неделя На утренята Ев. Иоан. 20:1-10. На литургията 2Кор. 9:6-11. Ев. Лук. 5:1-11.
Понеделник Филип. 1:1-7. Ев. Лук. 4:37-44.
Вторник Филип. 1:8-14. Ев. Лук. 5:12-16.
Сряда Филип. 1:12-20. Ев. Лук. 5:33-39.
Четвъртък Филип. 1:20-27. Ев. Лук. 6:12-19.
Петък Филип. 1:27-2:4. Ев. Лук. 6:17-23.
Събота 1Кор. 15:58-16:3. Ев. Лук. 5:17-26.

********************************************************

Недела – на Утрената

1. Во првиот ден од седмицата Марија Магдалина дојде на гробот рано, уште дури беше темно, и виде дека каменот од гробот е поместен.
2. Тогаш отрча и дојде при Симона Петра и при другиот ученик, кого Исус го љубеше, и им рече: „Го дигнале Господа од гробот и не знам каде Го положиле.”
3. Тогаш излезе Петар и другиот ученик, и појдоа кон гробот.
4. И обајцата трчаа заедно; но другиот ученик отрча побргу од Петра и прв дојде до гробот.
5. И кога се наведна, виде дека лежи само повојот; но не влезе.
6. По него дојде Симон Петар, влезе во гробот и виде дека само повојот стои;
7. а крпата, што Му беше на главата Негова, не стоеше при повојот, туку одделно, свиткана на едно место.
8. Тогаш влезе и другиот ученик, кој прв дојде до гробот, и виде, и поверува,
9. оти уште не го знаеја Писмото, дека Он треба да воскресне од мртвите.
10. Тогаш учениците се вратија дома.

*******

Недела – на Литургијата

6. Ова, пак, ви го велам: кој скржаво сее, скржаво ќе жнее; а кој богато сее, богато и ќе жнее.
7. Секој да дава од сè срце, а не со жал или принуда; оти Бог го љуби оној што од срце дава.
8. А Бог е силен да умножи во вас секаква благодат, та, имајќи секогаш доволно сè, да бидете од сè срце дарежливи во секое добро дело,
9. како што е напишано: „Растури, им даде на сиромашните; правдата Негова останува вечна”.
10. А Оној, Кој му дава на сеачот семе, ќе му даде и леб за храна; Он ќе го умножи и семето ваше, и ќе ви даде да израсте житото на вашата правда,
11. па во сè да се збогатите за секаква дарежливост, која преку нас предизвикува благодарност кон Бога.

*****

1. Еднаш, кога народот се притискаше кон Него за да го чуе словото Божјо, Он стоеше покрај Генисаретското Езеро.
2. Тогаш виде два кораба, што стоеја покрај езерото; а рибарите, излегле од нив, си ги
плавеа мрежите,
3. Како влезе во еден од корабите, кој беше на Симона, го замоли да се оддалечи малку од
брегот, па седна и го поучуваше народот од коработ.
4. А штом престана да говори, му рече на Симона: „Заплови во подлабоко и фрлете ги мрежите свои за лов!”
5. Но Симон Му одговори и рече: „Наставниче, цела ноќ се трудевме и ништо не уловивме; но по Твоја волја ќе ја фрлам мрежата.”
6. И штом го направија тоа, тие уловија голема количина риба, та дури и мрежата им се скина.
7. Им дадоа знак на другарите, што беа во другиот кораб, да дојдат и да им помогнат; и тие дојдоа и ги наполнија и двата кораба така, што за малку ќе потонеа.
8. А кога го виде тоа, Симон Петар падна пред нозете Исусови и Му рече: „Оди си од мене,
Господи, оти сум човек грешен!”
9. Зашто беше влегол страв во него, и во сите што беа со него, од тој лов на риби, што ги уловија;
10. а исто така и во Јакова и Јована, синовите Зеведееви, кои му беа другари на Симона. И
му рече Исус на Симона: Не бој се! Отсега ќе ловиш луѓе!”
11. Кога ги извлекоа двата кораба на суво, оставија сè и тргнаа по Него.

******

Понеделник –

1. Од Павла и Тимотеја, слуги на Исуса Христа, до сите светии во Христа Исуса, што се во Филипи, со епископите и ѓаконите:
2. благодат и мир на вас од Бога, Отецот наш и од Господа Исуса Христа!
3. Му благодарам на мојот Бог секогаш, кога си спомнувам за вас
4. – во секоја моја молитва се молам со радост за сите вас –
5. односно за вашето учество во Благовестието од првиот ден дури досега,
6. уверен во тоа дека Оној, Кој го започна во вас доброто дело, ќе го извршува дури до денот на Исуса Христа,
7. како што е и право да го мислам тоа за сите вас, оти ве имам на срце – и кога сум во окови, и кога го бранам и утврдувам Благовестието, бидејќи сите вие сте ми соучесници во благодатта.

*****

37. Па се разнесе глас за Него по сите околни места.
38. Штом излезе од синагогата, влезе во куќата Симонова; а бабата на Симона имаше силна треска, и Го помолија за неа.
39. И како застана над неа, Он ја отстрани треската, и таа ја остави; и жената веднаш стана и им служеше.
40. И на зајдисонце, сите, што имаа болни од разни болести, ги доведуваа при Него; а Он, возлагајќи раце над секого од нив, ги исцелуваше.
41. Од мнозина излегуваа бесови со викање, и велеа: „Ти си Христос, Син Божји!” А Он забрануваше и не им позволуваше да кажуваат, оти знаат дека е Он Христос.
42. Кога се раздени, Он излезе и отиде на осамено место, а луѓето Го бараа па, кога дојдоа при Него, Го задржуваа да не си оди од нив.
43. А Он им рече: „И на другите градови треба да им соопштам радосна вест за царството Божјо, оти за тоа сум пратен.”
44. И проповедаше по синагогите галилејски.

*****

Вторник –

8. Бог ми е сведок колку многу ве сакам сите вас со љубовта на Исуса Христа.
9. И се молам вашата љубов сè повеќе и повеќе да изобилува преку познавањето и разбирањето на сè,
10. за да разликувате што е подобро, та да бидете чисти и беспрекорни во денот на Христа,
11. исполнети со плодови на правдата преку Исуса Христа, за слава и пофалба на Бога.
12. Сакам, браќа, да знаете дека тие работи, што ми станаа, ми помогнаа за поголем успех на Евангелието,
13. така што моите окови во Христа станаа познати на целата преторија и на сите други;
14. и повеќето од браќата на Господа, поттикнати од моите окови, почнаа посмело, без страв, да го проповедаат словото Божјо.

*****

12. А кога беше Исус во еден град, дојде некој човек сиот лепрозен, и штом Го виде Исуса, падна ничкум и молејќи Му се, рече: „Господи, ако сакаш можеш да ме очистиш.”
13. Исус протегна рака, се допре до него и рече: „Сакам, очисти се!” И веднаш лепрата падна од него.
14. И му заповеда никому да не кажува; и му рече: „Оди и покажи му се на свештеникот, и принеси дар за очистувањето твое, како што заповедал Мојсеј, ним за сведоштво!”
15. Но уште повеќе се разнесуваше глас за Него и многу народ доаѓаше да Го слуша и да ги лекува болните нивни.
16. А Он се повлекуваше во осамени места и се молеше.

******

Среда –

12. Сакам, браќа, да знаете дека тие работи, што ми станаа, ми помогнаа за поголем успех на Евангелието,
13. така што моите окови во Христа станаа познати на целата преторија и на сите други;
14. и повеќето од браќата на Господа, поттикнати од моите окови, почнаа посмело, без страв, да го проповедаат словото Божјо.
15. Некои, навистина, од завист и препирки, а други од добра волја Го проповедаат Христа;
16. едните, од желба да се препираат, Го проповедаат Христа нечисто, мислејќи дека ја увеличуваат тежината на моите окови;
17. другите, пак проповедаат од љубов, знаејќи дека јас сум поставен да го бранам Евангелието.
18. Но што од тоа? Како и да е, било дволично или искрено, Христос се проповеда; затоа се радувам и ќе се радувам,
19. оти знам дека тоа ќе ми послужи за спасение со вашата молитва и преку дејството на Духот на Исуса Христа,
20. како што очекувам со нетрпение и се надевам дека во ништо нема да се посрамам, но при секоја слобода, како секогаш, и сега ќе се возвеличи Христос во моето тело – било преку животот, било преку смртта.

*****

33. А тие Му рекоа: „Зошто учениците Јованови постат често и се молат, како и фарисејските, а Твоите јадат и пијат?”
34. Он им рече: „Зар можете да ги натерате сватовите да постат, додека е со нив младоженецот?
35. Но ќе дојдат дни, кога ќе се оддели од нив младоженецот и тогаш, во тие дни, ќе постат.”
36. Им ја кажа и оваа парабола: „Никој не пришива на стара облека крпа од нова облека; оти и неговата ќе се отпара, а и на старата не ѝ прилега нова крпа.
37. И никој не налива ново вино во стари мевови; зашто новото вино ќе ги расцепи мевовите, и тоа ќе истече, а и мевовите ќе се упропастат;
38. но ново вино треба да се става во нови мевови; па така ќе се запази и едното и другото.
39. И никој, откако пил старо вино, нема да побара ново; оти вели: »Старото е подобро.«“

*****

Четврток –

20. како што очекувам со нетрпение и се надевам дека во ништо нема да се посрамам, но при секоја слобода, како секогаш, и сега ќе се возвеличи Христос во моето тело – било преку животот, било преку смртта.
21. Оти за мене живот е Христос, а смртта – придобивка.
22. Ако, пак, живеењето мое во тело ми придонесува плод на делото, тоа што да сакам повеќе, не знам.
23. Ме привлекува и едното и другото: сакам да умрам и да бидам со Христа, бидејќи тоа е многу подобро;
24. но да останам во телото е попотребно за вас.
25. Јас знам сигурно дека ќе останам и ќе пребивам со сите вас за ваш успех и радост во верата
26. та пофалбата ваша во Христа Исуса да се умножува преку мене кога повторно ќе дојдам при вас.
27. Живејте само достојно за Христовото Евангелие, та, ако дојдам и ве видам, или отсуствувам, да чујам за вас дека стоите во еден дух, борејќи се еднодушно за евангелската вера,

*****

12. Тие денови се искачи на една гора, за да се помоли, и ја помина целата ноќ во молитва кон Бога.
13. А кога настана ден, ги повика учениците Свои и од нив избра дванаесет, кои ги нарече и апостоли:
14. Симона, кому што му даде и име Петар, и брата му Андреја, Јакова и Јована, Филипа и Вартоломеја,
15. Матеја и Тома, Јакова Алфеев и Симона, наречен Зилот,
16. Јуда Јаковов и Јуда Искариот, кој Го и предаде.
17. Па како слезе заедно со нив, Он се задржа на едно рамно место; беа таму и мнозина Негови ученици и многу луѓе од цела Јудеја и Ерусалим, и од приморјето Тирско и Сидонско,
18. кои беа дошле да Го чујат и да се исцелат од болестите свои, како и оние што страдаа од нечисти духови; и се излекува.
19. И сиот народ сакаше да се допре до Него, зашто од Него излегуваше сила и ги лекуваше сите.

******

Петок –

27. Живејте само достојно за Христовото Евангелие, та, ако дојдам и ве видам, или отсуствувам, да чујам за вас дека стоите во еден дух, борејќи се еднодушно за евангелската вера,
28. и во ништо не плашете се од противниците; тоа е знак за нивната погибел, а вам – за спасение. И тоа е од Бога.
29. Оти вам ви се даде дар поради Христа не само да верувате во Него, туку и да страдате за Него,
30. борејќи се со истиот подвиг, каков што видовте во мене и сега слушате за мене.

2. Согласување и понизување како Христос. Потребна е христијанска сериозност. Препорака за Тимотеја и Епафродита.

1. И така, ако во Христа има некаква утеха, ако има некоја утеха во љубовта, ако има општење со Духот, ако има некое милосрдие и сострадание,
2. исполнете ја радоста моја: бидете со едни мисли, имајќи една и иста љубов, и бидете еднодушни и едномислени;
3. не правете ништо од љубов кон препирање или за празна слава, но од понизност сметајте се еден друг за погорен од себеси!
4. Не грижете се секој само за себе, туку и за другите!

******

17. Па како слезе заедно со нив, Он се задржа на едно рамно место; беа таму и мнозина Негови ученици и многу луѓе од цела Јудеја и Ерусалим, и од приморјето Тирско и Сидонско,
18. кои беа дошле да Го чујат и да се исцелат од болестите свои, како и оние што страдаа од нечисти духови; и се излекува.
19. И сиот народ сакаше да се допре до Него, зашто од Него излегуваше сила и ги лекуваше сите.
20. А Он, како ги подигна очите кон учениците Свои, им говореше: „Блажени сте вие, сиромашните, зашто ваше е царството Божјо!
21. Блажени сте вие, што сега гладувате, оти ќе се наситите! Блажени сте вие, кои сега плачете, оти ќе се насмеете!
22. Блажени ќе бидете, кога ќе ве намразат луѓето, и ќе ве одделат и похулат, и го исфрлат името ваше како лошо, заради Синот Човечки!
23. Зарадувајте се во оној ден и развеселете се, оти голема е наградата ваша на небесата. Зашто така постапуваа со пророците и нивните татковци!

*******

Сабота –

58. И така, браќа мои возљубени, бидете цврсти, непоколебливи и секогаш богати во делото Господово, знаејќи дека трудот ваш пред Господа нема да биде залуден.

16. Собирање милостиња за сиромашните христијани во Ерусалим. Препораката за Тимотеј. Опомени. Поздрави и крај.

1. А што се однесува до собирањето милостиња за светиите, правете и вие онака, како што уредив по црквите во Галатија:
2. во секој прв ден од седмицата секој од вас да оддели и остави при себеси колку што може, така што собирањето да не се врши кога ќе дојдам.
3. А кога ќе дојдам, оние што ќе ги предложите, нив со писма ќе ги испратам, за да ја однесат вашата милостиња во Ерусалим.

******

17. Еден ден, додека Он поучуваше, седеа таму фарисеи и законоучители, кои беа дошле од сите села на Галилеја и Јудеја, и од Ерусалим; а Он имаше сила Господова да лекува.
18. И, ете, некои донесоа на постела еден човек, што беше фатен, и сакаа да го внесат и положат пред него;
19. па, како не најдоа место од каде да го внесат поради народот, се качија на куќата и преку покривот го спуштија сосе постелата насреде пред Исуса.
20. А Он, штом ја виде верата нивна, рече: „Човеку, ти се простуваат гревовите!”
21. Книжниците, пак, и фарисеите почнаа да размислуваат и да велат: „Кој е Овој што хули на Бога? Кој може да ги простува гревовите, освен единиот Бог?”
22. А Исус, кога ги разбра нивните помисли, им одговори и рече: „Што размислувате во срцата свои?
23. Што е полесно да се каже: »Ти се простуваат гревовите,« или да кажам: »Стани и оди«?
24. Но за да знаете дека Синот Човечки има власт на земјата да ги простува гревовите” – па му рече на фатениот: „Тебе ти велам: стани, земи си ја постелата и оди си дома!”
25. И тој веднаш стана пред нив и си го зеде она, на кое лежеше, па си отиде дома, славејќи Го Бога.
26. Ужас ги опфати сите и Го славеа Бога; па, како се исполнија со страв, говореа: „Чудни работи видовме денес!”

***********************************

Поучни слова. Бигорски.

Евгениј В. Спекторски

За општеството

Како и секоја друга религија, т. е. буквално, врска, христијанството не ги поврзува луѓето само со Божественото, туку исто така и еден човек со друг. Христијанското учење за општеството е содржано во следните зборови: Ако ли во светлина одиме… тоа значи дека ние еден со друг општиме (1. Јован, 1, 7); зашто, каде се двајца или тројца собрани во Мое име, таму сум и Јас посреде нив (Матеј, 18, 20);  Јас сум во Мојот Отец и вие сте во Мене, и Јас сум во вас; еден е Бог и Отец на сите, Кој е над сè, и преку сите, и во сите нас (Ефес. 4, 6). Од наведеново следува дека општеството не е броен поим, туку соборен. Тоа не е механички агрегат, не е инертна маса со која управува физичката неопходност, не е јато. Тоа е слободна врска меѓу душевните и духовните лица, кои свесно дејствуваат во името на повисоките принципи. Најважното во него не е физичкото, па дури ни психичкото, туку духовното дружење. Според тоа, општеството е врска на личностите. Какви се личностите, такво е и општеството. И сегашната општественост не е толку дадена само како природен факт, колку што е зададена како морална обврска. Таа задача успешно може да се исполни, повеќе или помалку, само во името Божјо. Преку Бога, со Кого, како што забележа дури и незнабожецот Цицерон, настана првото општество, личноста се приклучува на општеството во кое сè она што е пониско, понесовршено – отпаѓа. Тоа е општество во кое нема ни Елини, ни  Јудејци, ни обрезание, ни необрезание, ни варварин, ни скит, ни роб, ни слободен, а сè и во сè е Христос (Кол. 3, 11). Лајбниц го нарече христијанското братство сјајно и најшироко општество. Најпосле, христијанската општественост не се заснова на борбата, паразитизам или оспособување за некоја друга средина, туку на соработка и взаемна помош. А, ако, пак меѓу себе се гризете и јадете, пазете да не се истребите еден со друг (Гал. 5, 15); Учесниците во христијанското општество се соработници Божји. И на нив се однесуваат Христовите зборови: А Јас сум меѓу вас како слуга (Лука 22, 27); Тие ги носат тешкотиите еден на друг (Гал. 6, 2). Што имаш, а да не си примил? (1. Кор, 4, 7) Никој да не ја бара својата полза, туку ползата на ближниот (1. Кор. 10, 24). Таквата општественост исклучува принудно или тоталитарно израмнување. Таа го прима фактот на социјалната диференцијација, но со безусловно сочувување на соработката и взаемната помош: Има разни служби, но Господ е еден и ист (1. Кор. 12, 5). Човечкиот живот е призвание и служење. Служете си еден на друг, секој со дарот што го примил, како добри распоредници на разнообразната Божја благодат (1. Петр. 4, 10). Оти како што во едно тело имаме многу органи, но сите членови не вршат една иста работа, па така и ние сме едно тело во Христа, а посебно еден на друг сме му органи (Рим. 12, 4 – 5). Благодарејќи на ваквата соработка, општеството се опишува како тело составено и соединето со помош на разни врски кои взаемно си помагаат. Телото не е еден член, туку многу. Притоа, се покажува дека оние делови на телото кои изгледаат послаби се далеку поважни. И секогаш е можно првите да се покажат последни, а последните први. На тој начин, како што забележа Лилиенфилд, споредбата на општеството со организам не му е туѓа на христијанството.

Но во овој случај биологијата се наведува само како илустрација, делумно како надградба, или слично на тоа, како симбиоза или взаемна помош на билките или животните, која Руските научници Кеслер и Сјеверцов, а после нив и Кропоткин, им ја спротивставија на учењето на дарвинистите за борбата за гол опстанок, како основен закон на секаков живот. Во социјалната философија постоеше поимот духовен организам уште од првите десеттини на деветнаесеттиот век. Идеалот на христијанското општество, доколку срцата се управени нагоре, е Црквата со нејзиниот повик: да ги собере заедно растурените деца Божји (Јован, 11, 52)… и вие кои некогаш бевте далеку, станавте блиски (Ефес. 2, 13). Според Никејскиот Символ на Верата, една таква Црква не е предмет на знаењето, туку на верата, т. е. жива претстава за она, на кое се надеваме, и докажување на она, што не се гледа (Евр. 11, 1). Всушност, од монизмот на една идеална Црква, уште е многу далечен плурализмот на реалните емпириски цркви со нивните вероисповедни и јуридистички препирки, кои, како што забележа еден руски ерарх, не доаѓаат од небото. Но тоа никако не треба да ја колеба верата во една црква како граница, како асимптота за секакво соединување на верните. И тоа ги обврзува сите христијани, не само да се молат за единство на сите, туку и да работат во тој правец, претпоставувајќи му ја вистинската христијанска љубов на она што беше осудено од Третиот Вселенски Собор како надменост на власта под видот на свештенодејство.

********************

Архимандрит Партениј

Беседа за Божик 2013 лето Господово

„Добро ни дојдовте сите во светата обител! Морам да ви признаам дека немам соодветни зборови да ја искажам радоста за денешниот голем празник, кој е митрополија на сите празници, а и радоста поради тоа што имав можност на бадниковата вечер да ве прегрнам сите, да ги видам вашите прекрасни лица, кои многу ми значат, сите оние на кои им сум духовник, а и оние што не ми се духовни чеда, зашто сите сме едно во Христа, сите сме Црква Божја. Кога ве прегрнував денес, јас всушност прегрнував дел од Црквата Божја во Македонија. Вечерва на браќата им раскажував за времето кога дојдов во манастир, заедно со сегашниот митрополит Брегалнички, г. Иларион. Кога наближи првиот Божик, ние премногу се радувавме на празникот, постојано созерцававме за него, но бевме тажни што немавме никој околу нас за да го прославиме заеднички, немаше народ. Малкуте верници што тогаш ги имаше, решија Христовото Рождество да си го прослават во своите парохиски цркви, а така и требаше, бидејќи и тие беа сосема малку на број. Се јавивме на луѓето во блиското село Ростуше и ги замоливме да ни дозволат да служиме во нивната црква за заедно со нив да ја споделиме божикната радост. Тие се согласија, но ни напомнаа дека долго време не виделе свештеник и немаат навика за служби во црква. Така, отидовме и служевме, но додека ние се молевме, тие си разговараа надвор од храмот, во трпезаријата. Колку тогаш ќе се радував да имав барем еден од вас покрај мене! Затоа денес, посебна радост ми е што на овој ден ве гледам во толкав број, срцето ми е исполнето со огромна љубов и не можам а да не помислам: Колку е голема љубовта Божја! На овој ден Он го прегрна целиот свет со Својата љубов, со Своето снисходење, кога слезе при луѓето и стана она што не беше, стана човек. Се роди во скромна пештера во Витлеем, а претходно девет месеци живееше во човечка утроба и не се згнаси од тоа – и сето тоа од преголема љубов за нас.

Сите ние во животот сме имале мигови, кога сме се радувале и восхитувале, гледајќи ги Божјите созданија.Така на пр., гледајќи навечер во небесниот свод, украсен со ѕвезди, се воодушевуваме како тие блескаат со трепетлива светлина и колку е чудесна месечината која управува со ноќта. Дење, пак, додека патуваме низ различните предели, се восхитуваме од прекрасните глетки и пејсажи, од планините раззеленети со прекрасни дрвја, од таинствената длабочина на океаните и убавината на реките… И секој човек, па и оној кој не верува, соочен со оваа убавина, се исполнува со некаква радост, неизмерна радост и восхит, а мудриот, пак, човек преку сета оваа прекрасно создадена твар лесно ќе Го спознае Творецот – Бога. Бог, како најголем Уметник и Творец на овој свет, откако со огромна љубов го создаде светот и така прекрасно го украси, на сето создание најпосле му го даде и највозвишениот украс – човекот. Токму тоа и се кажува во првата книга од Светото Писмо, каде стои дека Бог го создаде човекот по Својот образ и подобие и го постави за круна на целото создание. Гледајте, каква неискажлива љубов на Господа! Бог толку го возљуби човекот што го постави како господар на сe од Него создадено и му даде таква привилегија да ги именува животните, да му даде име на сe што Бог создаде во светот. Но му даде и нешто многу повеќе од тоа – Бог му го даде на човекот дарот да општи со Него. И сега, замислете, какво е чувството да се општи со Бога! Ако созданијата ни причинуваат толку голема радост, тогаш каква, пак, радост се чувствува, кога нашата душа ќе се сретне со Создателот! Но човекот, знаеме, ја прекрши единствената заповед, којашто му беше дадена и така ја изгуби заедицата со Бога, ја изгуби литургијата за која беше создаден, ја изгуби честа да се радува со Бога. А кога Адам го изгуби општењето со Бога, после сторениот грев, тој почна да чувствува страв од гласот Божји. И кога Бог го бараше во Рајот, како што читаме во Библијата, тој се исплаши и се сокри од Него. Прогонет од Рајот, човекот отиде во туѓа земја. Тогаш, за жал, сите земни созданија ја изгубија онаа првобитна благодат, зашто царот на творението, човекот, отпадна од својот Создател. Се нарушија и сите природни закони. Сепак, најжално беше тоа што, по падот, кога гревот влезе во светот, за човекот стана невозможно да се врати при Бога и повторно да општи со Него. Но семилостивиот Бог не го остави да страда, туку Го испрати Својот единороден Син, Кој стана човек, за човекот да стане бог по благодат, и така повторно да се воспостави прекрасната заедница помеѓу Бог и човекот.

Празниците Господови не се само едно сеќавање за одредени моменти од животот на Христа, туку тие ни отвораат порта за општење со Бога, преку светата Литургија. Зашто во таа светла Божикна ноќ, кога Бог се роди во пештерата – да искористиме тука една теолошка симболика – Он целиот свет го направи храм Божји. Според светиот отец наш Атанасиј Велики, и самата пештера во која Бог се роди од Пречистата Дева Марија, е своевидна Божја Црква, каде што Он е првосвештеник, а Пресвета Богородица, пак, е Негов престол. И бидејќи преку овој празник Божјата и човечката природа конечно се соединија, а Божјата природа е вечна и вечно соединета со човечката природа, така и ние на светата Литургија, причестувајќи се со Телото и Крвта Христова, се соединуваме со Бога, стануваме сотелесни со Него, со Оној, Кој го прими човечкото тело, го обожи и го направи вечно, совршено. Токму затоа постојано напоменуваме за тоа колку е важно честото причестување, колку е важно нашето редовно учество на светата Литургија, која не трае само таму во храмот, туку продолжува и надвор, во сите аспекти на нашето христоцентрично постоење. Кога ние на вистински начин општиме со Бога, причестувајќи се со Неговото Тело и Крвта, ние повторно стекнуваме подобие Божјо и ја исполнуваме до крај заповедта што Господ ни ја дал: Да ги љубиме ближните како себеси. Токму затоа во вас јас видов Црква Божја. Радувајте се што Бог ве повикал на вистински литургиски живот, ве направил соучесници во Неговата смрт и воскресението! Но тоа повлекува и голема одговорност, зашто ние, како вистински христијани, треба да светлиме со своите добри дела и да им го сведочиме Христа и на другите, кои се далеку, далеку од својот Создател. Тие се радуваат, гледајќи ги Неговите созданија, а можеби, Него Самиот не Го познаваат. Да им помогнеме со љубов да Го спознаат Најблагиот, најдобриот Уметник на сето создание што толку нe воодушевува.

Нека оваа рождественска ноќ Богомладенецот Христос се роди во нашите души и откако на Литургијата ќе се причестиме со светите и божествени Тајни, да го „изиграме“ Ирод, како што тоа го направија мудреците. Во Евангелието според Матеј се вели дека мудреците, откако се поклонија на Христа, на сон добија известување од ангел и го надмудрија Ирода, заминувајќи си по друг пат. Што значи ова: „да го изиграме“? Тоа значи да го надмудруваме ѓаволот, кој симболично го гледаме во Ирода, односно, откако ќе се причестиме и се соединиме со Христа и со тајната на Неговото вочовечување, да не се враќаме повторно на страстите, на телесните размислувања и на телесните желби, туку да го избереме патот на воздржанието, на љубовта, на смирението и така постојано да општиме со Христа. Бог нека ве благослови и нека ни дарува на сите сили постојано да го надмудруваме Ирод и да нe удостои на вистински начин да се соединуваме со Христа.

Уште еднаш ви благодарам што вечерва ги видов вашите озарени лица и Го молам Бога да ви даде голема благодат, та утрово, кога ќе заврши светата Литургија и се причестиме, да нe удостои со уште поголема радост и таа радост Христова да пребива во нас постојано, та да ја пренесуваме на сите околу нас. Вистинскиот христијанин е постојано радосен во Господа. А и како да не се радува, кога Бог ни го даде на дар најскапоценото, ја обожи нашата човечка природа, нe направи богови по благодат! Затоа, да се трудиме да ги избегнуваме стапиците на оној, што постојано се обидува да нe измами, вовлекувајќи нe во погубните страсти и да го впериме нашиот поглед кон Христа, Кој ни даде учество во вечниот живот. Христос се роди!“

Благата вест што како поток бликна од просветленото слово, проследена од ангелското славословие, што се издигнуваше кон небото низ свечените гласови на озарените псалти, се допре до срцата на присутните и во нив разгоре толку силна и сеопфатна радост, па тие со копнеж пристапуваа кон пештерата, гледајќи Го Царот на љубовта, Кој доаѓа како дете и поклонувајќи се пред Него, смирено ги принесуваа на дар своите молитви и највозвишени чувства. И со љубов и вера ги отвораа своите души за во нив, како на фотографска плоча, да се втисне ликот Христов, да се всели во нивните срца, како во пештера, правејќи ги достојни сместувалишта на рождественската благодат.

Одекна радосниот восклик „Христос се роди“, земните гласови се измешаа со ангелските, а Оној, Кој благоволи да се роди во нашите срца ни ги принесе на дар Своето чесно Тело и пречиста Крв, наситувајќи ги нашите души со оваа бесмртна небесна храна. И после таквата божествена трпеза, заедничката трпеза беше само уште едно скромно надополнување на  братската љубов. И секако тоа не беше крај. Барем не за децата. Таа чиста и нескриена детска радост што блескаше на нивните лица доби полнота, кога од рацете на нашиот старец, проследено со најтопла татковска насмевка и љубов, го примија благословот во вид на посебно украсено божикно пакетче со производи подарени од „Витаминка“. А над бигорското небо, озарено со необичната светлина на Христовото Раѓање, како да се слушаше ангелскиот поздрав:

„Слава на Бога во висините и на земјата мир ,меѓу луѓето добра волја!“

 

********************

Силата на молитвата

Добитникот на Нобеловата награда, професорот доктор по медицина Алексис Карел, ја нарекува молитвата најмоќниот облик на енергија. Според него тоа е сила еднаква на силата на земјината тежа. После него познатиот американски научник др. Х.Ј.Стовел, во едно чудесно откритие, ја измерил моќта на молитвата.

“Бев циничен атеист…Еден ден работев во големата патолошка лабараторија на една клиника. Се бавев со задача како да ја измерам брановата должина и јачина на зрачењето на човечкиот мозок.

Сакавме да истражиме што се случува во човечкиот мозок кога човекот преоѓа од живот кон смрт. Избравме една жена која боледуваше од смртоносен рак на мозокот. Жената беше духовно, психички потполно нормална. Гледајки воопштено, токму нејзината животна ведрина  беше изненадувачка, покрај нејзинота безнадежна телесна состојба. Знаевме дека е пред смрт. И таа тоа го знаеше. Исто така знаевме дека се работи за жена која живееше со вера во Спасителот Христос.

Непосредно пред нејзината смрт, сместивме во нејзината соба високо осетлив апарат за снимање. Тој апарат требаше да ни покаже што се случува во нејзиниот мозок во последните минути. При тоа на креветот сместивме уште  и мал микрофон за да можеме да слушнеме што зборува, ако воопшто сеуште можеше  да даде било каков знак за живот.

За тоа време ние се сместивме во соба до нејзината. Бевме петмина трезвени научници. Меѓу нас јас бев најтрезвен и најтврд. Полни со исчекување и внатрешна напнатост, стоевме под своите инструменти. Стрелката стоеше на нула и можеше да покажува се до 500 степени во позитивно вреднување на десно и 500 степени во негативно вреднување на лево. Пред некое време , со помош на истиот апарат, ја меревме емисијата на една радио станица чија што програма беше испратена во етерот со јачина од 50 kW. Се работеше за порака која мораше да биде пренесена околу целата земјина топка. Со тоа мерење востановивме вредност од девет степени позитивно мерење.

Ни се причини дека на болната и дојде последниот миг. Одеднаш зачувме како почна да се моли и да го слави Бога. Го молеше Бог да им прости  на сите луѓе кои во животот и направиле неправда. Тогаш ја изрази својата цврста вера во Бога со зборовите: ” Знам дека Ти си единствен доверлив извор на сила за сите Твои созданија и тоа и ќе останеш”. Му заблагодаруваше за силата со која Ја носел целиот нејзин живот, како и за сигурноста што смее да биде Негова сопственост. Му сведочеше дека нејзината љубов кон Него и покрај своето страдание, не се намалила. Во моментот кога зборуваше за простувањето на своите гревови преку Исусовата жртва, од нејзините зборови одекнуваше неопислива среќа. Конечно, ја зафати радост при помислата дека наскоро ќе смее да го гледа својот Искупител.

Потресени стоевме пред својот апарат. Веќе и заборавивме дека всушност сакавме да истражуваме. Се погледнавме и при тоа не се срамевме од своите солзи. Толку бев обземен од тоа што го слушнав, што морав да плачам, така како што од своето детство не сум правел.

Изненадно, додека жената сеуште се молеше, слушнавме на својот апарат некој звук кој што тропаше. Кога погледнавме, видовме дека стрелката покажуваше 500 степени позитивно и непрестано удираше на границата на апаратот.

Нашите мисли се престигнуваа една со друга. Со техничкото мерење сега по прв пат ја откривме неверојатната реалност : мозокот на жената што умираше , која со молитвата беше соединета со Бога, разви сила која беше 55 пати посилна од силата на зрачењето на онаа светска радио станица!

Во тој миг почна да се руши мојот атеистички поглед на свет. Стоев пред лицето на сезнајниот Бог. Ми се виде потполно смешно моето неверие. Така станав среќен Христов следбеник…”.

Од книгата ” Помош од одондестраноста – што може молитвата”, Rhom Verlag, Bietigheim

**********************

За значењето на празникот „Воведение на Пресвета Богородица“

Историјат на празникот

Историјатот на Воведението на Пресвета Богородица во храмот, изложен во црковните песни и канони, претставува предание кое е светоотечки проверено и прифатено од сите православни Цркви. Ова предание започнало да се запишува уште во II век во апокрифните евангелија, а веќе во IV и V век тоа станало познато низ целиот христијански свет. Отците на Црквата Божја веројатно користеле два апокрифи, но податоците што од таму се извлечени се толку прецизни, така што историските детали кои ги наведуваат не оставаат никаков сомнеж во нивната безусловна потврденост.

Празникот Воведение на Пресвета Богородица (21 ноември / 04 декември) започнал да се слави подоцна, а тоа може да се види од спомениците, кадешто тој се спомнува дури во VIII век. Така, наведен е во Синајското празнично Евангелие напишано со златни букви, кое на Синајскиот манастир му го подарил царот Теодосиј III (715 – 717), и во кое се наоѓаат Евангелијата на 12 – те Големи празници и на уште 11 денови од годината. Понатаму, овој празник се спомнува и во повеќе грчки месецослови од IX век – период кога овој празник почнува да се слави насекаде. Но иако се спомнува во месецословите, тој го нема обележјето на голем празник, туку само на обичен спомен. Така на пример, во Синајскиот канонар од IX – X век празникот Воведение нема прокимени, ниту паримии, туку е означен единствено со зборовите: „Спомен на Пресвета Богородица, кога таа беше донесена во храмот Божји на три години“. Во Типикот на Цариградската Црква, пак, за овој ден нема никаква служба, а само зборовите: „Собор на Пресвета Богородица, кога таа на три години беше предадена во храмот Божји од страна на своите родители“. Целосното празнично богослужение, кое е слично на денешното, го имаме дури во Евергетидскиот Типик од XI век. Во указот на царот Манојло Комнен од XII век, празникот се споменува меѓу деновите кога не се суди.

Интересен е податокот дека на Запад овој празник започнал да се слави во XIV век, според сведочењето на пратеникот на Кипарскиот крал Лусигнан, кој на папата Гргур XI му раскажал дека на Исток Воведение се слави многу свечено, а притоа му ја предал и службата на празникот.

 

Црковните песни и химни за празникот Воведение ги пишувале повеќе автори и тоа: Георгиј, митрополит Никомидиски во IX век, Лав Вардалис, министер на византискиот царски двор во XIV век, Сергиј Агиополит во IX век, Василиј Пагариот, архиепископ Касариски во X век и Јосиф Химнограф. Овие автори историјата на Воведение ја поврзуваат со библиските пророштва на Стариот Завет и во своите песни се задржуваат само на најглавните моменти од настанот. Воведение има еден ден предпразненство и три дена попразненство. Типикот пропишува на овој ден, за прв пат во текот на Божикниот пост, да се јаде риба.

Литургиското значење на празникот „Воведение на Пресвета Богородица“

Литургиската символика ни покажува дека врз Богородица се исполниле сите претскажувања на пророците и дека таа со своето влегување во ерусалимската Светиња на Светињите осветила сѐ, облагодатувајќи и обожувајќи ја паднатата природа на земните. Нејзиниот живот во храмот, живот во молитва и подвиг на трудољубие, го исполнил со благодат нејзиниот дух, кој сѐ повеќе и повеќе растел во љубовта кон Бога, умножувајќи ги во себе и даровите на Светиот Дух. Воведувањето било почеток на нејзиното вечнодевствено Невестинство, кое било причина за таа да стане Храм на Бога Словото. Самото богослужение, односно содржината на тропарите и песните, не само што нѐ воведуваат во секогаш благодатното и реално доживување на собитието, туку и нѐ учат да ја прославуваме Богородица и топло да ѝ се молиме. Таа бидејќи преисполнета со благодатта на Светиот Дух, секогаш ги просветлува оние кои ѝ се обраќаат и им дава сили да живеат свет живот, успокојувајќи ги и заштитувајќи ги од секакви зла.

Но, празникот Воведение истакнува една особено важна порака: пораката на воспитувањето. И како што Дева Марија била воведена во храмот за на Бога Севишниот да Му служи и да се воспита и украси со смирение, трудољубие, кротост, со различните добродетели и силата на молитвата, така и ние треба да притекнеме во храмот Господов, во подножјето на нозете Господови и слушајќи Го Словото Божјо, да се воспитаме во дух и вистина, во совршена праведност и секаква добродетел, во послушност на волјата Божја, во ненадминлива радост и пожртвувана љубов.

Затоа нека овој светол и радосен празник, кој така силно ги трогнува нашите души, нѐ поттикне да побрзаме да Ја прославиме Пречистата Богородица, чијашто мајчинска љубов ги буди и воведува нашите срца во Светињата на Светињите, во најблагословената одаја на преисполнетиот од благодатта на Светиот Дух дом Божји, во сигурните и топли прегратки на Отецот Небесен, во неземната и надумна љубов на срцето на нашиот Господ Исус Христос. И откако тука ќе притекнеме, духовно ќе ја видиме и силно ќе ја почувствуваме прегратката на нашиот Бог, Кој приготвил богата трпеза на сеопростувачката и милосрдна татковска љубов. Таа нека нѐ воспитува, нека нѐ закрилува, нека нѐ утешува во маките и ни ги брише солзите на страданијата… по молитвите на Пречистата Божја Мајка, чиешто Воведување во храмот на Светињата на Светињите денес го славиме, сега, секогаш и во сите векови. Амин.

***********************

Историјат на Божикниот пост

Вториот повеќедневен пост, чијашто цел е да нѐ подготви за достоен пречек на Христовото Раѓање, е Божикниот пост. Тој ни го претставува Стариот Завет и нѐ потсетува на старозаветните патријарси и праведници, кои во пост и молитва го очекуваа доаѓањето на Спасителот.

 

Бидејќи Црковниот устав го смета Раѓањето Христово за втора Пасха, и Божик, исто како и Воскресение, има пред себе пост од четириесет дена и се нарекува четириесетница, но „мала четириесетница“. Според должината и значењето на празникот за кој се подготвуваме, Божикниот пост е прв после Воскресенскиот, но според строгоста во однос на храната тој се споредува со апостолскиот пост.

Историјата на овој пост е недоволно јасна, односно сведоштвата дека тој започнал да се практикува уште од древноста се многу ретки. Постои основано мислење дека тој започнал да се практикува уште од V век. Така на пр. според едно сведоштво трите четириесетници се развиле најдоцна до VII век, односно Божикниот пост се практикувал во Антиохија уште во почетокот на VI век и почнувал на 1 декември, а додека, пак во Ерусалим (VI век) тој изнесувал 40 дена. Михаил Скабаланович вели дека првите сведоштва за овој пост ги имаме во Коптскиот календар од VIII  век. Од IX век веќе можеме полесно да ја следиме историјата на постот, а тоа се гледа од каноните на Цариградскиот Патријарх Никифор, од Ипотипосисот и Дијатипосисот од IX век, каде што постојат упатства во однос на храната во четириесетницата, како и од одредбите на Цариградскиот Собор за време на Лука Хрисоверг и царот Манојло Комнен (XII век), кои зборуваат дека постот започнува на 15/27 ноември итн.

Во богослужбените особености на постот спаѓа и спомнувањето на старозаветните пророци, праотци и праведници, особено на пророкот Даниил, кој толку точно го прорече времето на Раѓањето Христово, како и на неговите тројца другари, кои во огнената печка беа праобраз на овој настан.

Особености на Божикниот пост

Типикот пропишува на 6 јануари строг пост, односно постои одредба да се прави таканаречен „сочелник“ (каша од сушени зрна) или коливо. Сето ова има длабоко значење. Имено, коливото се благословува заради спомен на мачениците и светиите, како и во деновите за спомен на упокоените. Во овој случај правењето коливо значи дека пред Раѓањето Христово ние се сеќаваме на Божествениот Младенец, Кој се раѓа за да претрпи страдања и смрт заради искупување на нашите гревови, се раѓа за да умре и Воскресне. Точката во која се сретнуваат овие два спомени, раѓањето и воскресението, е неделата. Затоа, доколку Божик се падне во недела, тогаш на утрената се пеат ирмосите на Велика Сабота: „Волноју морскоју“. Оваа на прв поглед необична мисла, уште во раѓањето и раното детство да се укажува на страдања и распетие, најпрекрасно е изразена во Богородичната иконографија, особено во иконите „Страдална“ и „Умиление“. На првата икона ангелите Му Ги покажуваат оружјата на страдањето на Христос Младенецот, а на другата е Богородица Која Го држи Младенецот Христос, прикажана со натажен изглед заради сеќавањето на смртта на нејзиниот Син. Таа Го привлекува кон себе, а Спасителот како Дете ја чувствува болката и тагата на Неговата Мајка, и ја прегрнува и со љубов ја гледа во очите. Најпосле раѓањето беше заради смртта и воскресението.

Затоа, овој пост е идеална прилика да го направиме првиот чекор. Прегрнувајќи го подвигот на љубовта и молитвата, тоа оружје кое го преобразува нашиот внатрешен човек, да се помириме со Бога и едни со други за да ја привлечеме Божјата благодат во нас. Така ќе располагаме со огромна духовна сила, која ни е многу потребна, доколку сакаме да ги извршуваме добрите дела. Тогаш нашето срце ќе стане благопријатно место за во себе да ги прими мудреците, пастирите, Божјата Мајка – ќе се претвори во место на раѓањето на Христа Младенецот.

Св. Симеон Солунски вели: „Божикниот пост символично го претставува Мојсеевиот пост, кој постејќи 40 дена и 40 ноќи, го прими словото Божјо испишано на камените таблици, а ние постејќи 40 дена, Го примаме Словото на Бога Живиот од Дева, не на камен напишано, туку овоплотено и родено“.

********************

Михаил Скабаланович

Чин на благословување коливо

Во I –то и II – то поглавје од Типикот додаден е чинот на трпезата, а во рамките на тој чин се наоѓа и чинот за благословување на коливо. Со тоа се напомнува дека јадењето коливо е една од специфичностите на празнувањето на светител за кого е предвидено бдение, а исто така и на самата трпеза. За тоа што е коливо¹, се објаснува во самиот наслов на чинот: станува збор за варена пченица која се засладува со мед и украсува со слатки плодови; коливото се принесува во црквата во чест и спомен на „Господовите (т. е. 12 – те големи) празници и на светиите Божји“, т. е. великите светии. Како што покажува содржината на молитвата над коливо, таа има значење на принесување во спомен на упокоените, т. е. го предвестува воскресението, а од друга страна коливото има за цел, исто како и благословувањето на лебот и виното на вечерната празнична трпеза, да ја објави вистината за насладувањето со вечните блага. Тој чин се извршува или на вечерната после „Сега го отпушташ“, Трисвето и тропарите со Богородичниот, или на Литургијата после Задамвоната молитва.

Чинот на осветување на коливо, кој се наоѓа во Служебникот, ја содржи молитвата над коливо, на која ѝ претходи прославувањето на светителот со неговиот тропар – на вечерната тропарот обично се наоѓа на крајот, т. е. заедно со Богородичниот (воскресен); на литургијата тој тропар се наоѓа на единственото место во соединување (секако со „Слава… И ниње…“) со кондакот. На молитвата ѝ претходи кадењето кое го извршува ѓаконот. После молитвата службата завршува на вообичаениот начин. Во современата пракса на Руската Црква, коливото за светител се принесува само во чест на светиот великомаченик Теодор Тирон, во петокот на 1 – та недела од Великиот Пост, така што обичната молитва над коливо во овој случај се претвора во посебен молебен на великомаченикот.

Историјат на чинот

И овој чин потекнува од агапи и ни укажува на многу стара пракса која до нас дошла уште од првите времиња на Црквата. Од споменатите ракописи, овој чин го среќаваме во ракописот на Московската Синодална библиотека бр. 335 / 391, л. 408. Чинот и денес се чува во јужнословенските цркви, особено кога се прави спомен на храмов светител.

1 интересно е тоа што овој збор не е од грчко потекло, како што многумина мислат. Тоа може да се заклучи од фактот дека св. великомаченик Теодор Тирон му го објаснува значењето на овој збор на епископот на кого му се јавил во сонот.

*******************

Историјат на правењето молитвен спомен за починатите

Првиот век не ни дава јасни сведоштва во поглед на молитвите за упокоените, но знаеме дека молитвите, давањето храна на сиромасите за спасение на нивната душа и причестувањето извршувани во спомен на упокоените, уште во древноста влегуваат во богослужбениот поредок на Црквата од Истокот. Спомнувањето на обичните упокоени е во тесна врска со споменот извршуван за мачениците, зашто до третиот век не се правела некоја голема разлика помеѓу нив. Во Светото Писмо постои само едно сведоштво во Второто послание на ап. Павле до Тимотеј. Нешто појасни сведоштва имаме од II век, во писмото кое Смирненската Црква го пишува за мачеништвото на св. Поликарп Смирнски. Таму се зборува дека неговите земни остатоци ќе бидат положени на чесно место, каде Црквата се собира за да изврши спомен на мачеништвото на светиот. Самите изрази во писмото зборуваат дека молитвата е надополнета со евхаристиска агапи. Исто така и св. ап. Јован се молел над еден гроб во третиот ден после нечија смрт и правел „прекршување на лебот“ (евхаристија). Св. Перпетуа Го молела Бога за својот брат, за тој да премине од место на жалост во место на радост. Тертулијан дава податоци дека за упокоените се принесува Евхаристија на денот на нивниот погреб и на годишнината од нивната смрт. И во Дидаскалија се спомнува за извршување на молитва за упокоените. Кон крајот на IV век Евсевиј сведочи дека после смртта на царот Константин Велики, неговото тело било поставено во храмот, и свештениците и верните извршувале молитви за покој на неговата душа. Св. Кирил Ерусалимски вели дека во црквата каде тој служел се правел молитвен спомен за упокоените епископи, отци и за сите оние кои меѓу нив починале. Кон крајот на истиот век и св. Јован Златоуст препорачува молитви за починатите. Истото го сведочи и Блажени Августин. Во Лавсаикот, пак, се наведува дека молитвен спомен за починатите браќа се прави не само во првиот ден од упокојувањето, туку и во третиот и четириесеттиот ден после неговата смрт.

Треба да се разликува споменот за новопретставените од општиот годишен спомен за починатите. За новопретставените Црквата се моли во третиот, деветтиот, четириесеттиот и годишниот ден од смртта, а се прави токму тогаш бидејќи секој ден има своја символика. На пример: во третиот ден Црквата се моли над починатиот во слава на Света Троица од Која потекнува нашиот живот и битие, а Која после смртта нѐ повикува во нов живот; во третиот ден и Спасителот воскреснал; во деветтиот ден заради деветте ангелски чинови кои се застапуваат за душата на починатиот; во четириесеттиот поради свештеното значење на бројот четириесет итн.

Освен молитвите за новопретставените Црквата се моли и за сите починати воопшто. Според богослужбениот поредок (Типикот), Црквата тоа го практикува во секоја сабота. Саботите, пак, како што се: 1. Месопусната сабота; 2. Втората, третата и четвртата недела од Великиот Пост; 3. Понеделникот или вторникот од Томината недела; 4. Саботата пред Педесетница; и 5. (Митровденска задушница), односно саботата пред празнувањето на споменот на св. вмч. Димитриј (08 ноември), се нарекуваат Вселенски родителски саботи, зашто се одредени со уставот на Вселенската Црква.

Во врска со Митровденската задушница, треба да се знае дека таа е востановена во XIV век и  најпрвин била руска традиција, од каде што преминала и во повеќето Православни Цркви. На оваа задушница, во прво време биле спомнувани само православните војници, меѓу кои биле и двајцата монаси Александар Пересвјат и Ослабја од Московската обител на Живоначалната Троица кои паднале на браникот за верата и татковината. Димитриј Јованович Донски, откако ја извојувал победата во битката со Мамаите на Куликовското поле во 1380 година, во која погинале и двајцата гореспомнати монаси, ја посетил нивната света обител за таму да учествува во извршувањето на поменот за нив. Притоа тој предложил Црквата да го прави овој помен секоја година во Митровденската сабота, односно во онаа сабота која е најблиску до празнувањето на св. вмч Димитриј (08 ноември). Од тоа време Црквата ја приброила оваа задушница во вселенските родителски саботи, а нешто малку подоцна востановила во оваа сабота да се ивршува помен не само за паднатите за верата и татковината војници, туку и за сите починати воопшто.

******************

„Туку вие љубете ги непријателите свои…“

(Лука 6, 31 – 36)

Деветнаесетта недела по Педесетница

Лакмусовиот тест на љубовта не е дали ги љубиме своите пријатели, туку дали ги љубиме своите непријатели. Еден голем руски светител прашал: „Како знаеме дали човек пребива во Бога и е искрен во својата христијанска вера? Нема друг начин да се убедиме во тоа, освен со испитување на животот на тој човек за да видиме дали ги љуби своите непријатели. Каде што има љубов за непријателите, таму е и Бог“. Тоа е најголемиот испит дали сме усогласени со Бога; зашто тоа го прави и Самиот Бог. Го праќа Својот дожд и на праведните, и на неправедните. Честертон еднаш рекол: „Љубовта е да се љуби она што не може да се љуби, инаку не е никаква добродетел“.

Непрактично?

Но да се љубат непријателите во свет како нашиот изгледа многу непрактично. Да се љуби својот непријател, приговараат некои, значи да му се дозволи да те искористи. Да се љуби својот непријател, значи да му се дозволи да те гази.

Така мислевме додека не се појавија психологијата и психијатријата и нè научија по нешто за непријателството и непријателски настроените луѓе. Поконкретно, тие ни кажаа дека непријателски настроениот човек мрази затоа што се плаши дека ќе го удриш; и затоа, за да се заштити, удира прв. Непријателски е настроен бидејќи очекува клеветење и омраза од тебе. Најмалку очекува љубов. Затоа, ако наместо омраза му дадеш љубов, ќе го разоружаш. Љубовта е она по што копнее повеќе отколку за што и да е друго. Единствено љубовта може да го уништи неговото непријателство.

„Покажи му го ѓаволот“, му рекол некој на пријателот што претрпел неправда од рацете на некој трет. Одговорот што го добил бил вистински вдахновен: „Тој веќе го знае ѓаволот. Би сакал да Му Го покажам Бога“. Да се љуби непријателот е да му се покаже Бог.

Но, зарем Бог очекува да ги љубиме гревот и злото што го прават луѓето? Никако. Очекува да го мразиме гревот, а да го љубиме грешникот. Но, нели е тоа ситничарење? Како може човек да го одвои гревот од грешникот? Па, ние го правиме тоа секојдневно со самите себеси. Правиме страшни работи; правиме незамисливи глупости. Ги мразиме глупостите што ги правиме, но продолжуваме да се сакаме самите себе. Правете го истото и со другите, вели Исус. „Љуби го ближниот свој како себеси“. Мрази го гревот, љуби го грешникот. Некој го изразил тоа вака: „Да се љуби непријателот тоа не значи да се љуби калта во која што лежи бисерот, туку да се љуби бисерот што лежи во калта“.

Зошто?

Зошто мора да го љубам својот непријател? За да можам да бидам дете на Отецот. „Љубете ги непријателите… и ќе бидете синови на Севишниот“. Бог сака да бидам како Него. Он ги љуби Своите непријатели. Им прави добро на оние што Го мразат. Подготвува зелени пасишта за нас, за кои најправедна награда би била пустината. Нè води покрај води, кога очекуваме сува и испукана земја. Додека уште бевме грешни, Бог нè возљуби и умре за нас. Кратко пред да умре, Исус им рече на Своите ученици: „Нова заповед ви давам: да се љубите еден со друг, како што и Јас ве возљубив“.

„Љубете ги непријателите свои“. Човекот кому главна цел му е тебе да ти биде лошо, кој ти става сопки на патот, ти поставува стапици пред нозете, ги извртува твоите зборови, секогаш ја покажува мувата во супата, и кој е најсреќен кога ти капе отров во чашата – твојот непријател – љуби го него. Љуби го заради Мене, вели Исус. Љуби го „како што ве возљубив Јас“. Но љуби го и затоа што твојот непријател си е најголем непријател на себе. Отровот што ти го капе во чашата, претходно веќе ја отрул неговата чаша. Заборави ја површинската рана што ти ја нанесува и мисли на смртоносната рана што си ја нанесува на себеси. Тебе ти создава горчина, себе се убива.

Како што кажал големиот Руски свештеник отец Јован Кронштадски во своето вдахновено дело „Живот во Христа“.

„Секој човек што прави зло, што ужива во некоја страст, е доволно казнет од злото што го направил, од страста на којашто ѝ служи, но најмногу од тоа што се оддалечил од Бога, па и Бог се оддалечува од него. Затоа би било лудо и крајно нечовечно да се потхранува гнев против таков човек. Тоа е исто како да давиш човек што веќе се дави, или да туркаш во огнот човек што е веќе опфатен од пламенот. На таквиот човек, како на личност што може да загине, мора да му покажеме двојна љубов и усрдно да Му се молиме на Бога за него. Не да го судиме, не да се радуваме на неговата несреќа. Поради мене, вели Исус, но и поради нив, исто така. ’Љубете ги непријателите свои, благословувајте ги оние што ве колнат, правете им добро на оние што ве мразат и молете се за оние што ве искористуваат со презир и ве гонат‘“.

Треба да ги љубиме луѓето не затоа што се привлечни, туку затоа што им треба љубов. Самото тоа што некому не му се допаѓате, може да значи дека му требате. Неговата душа е обвиткана од омразата кон вас, па само вие можете да го загреете и да го ослободите. Некој напишал: „Покажете ми закоравен злосторник, малолетен деликвент, психопат или ладен човек и во речиси секој случај ќе ви покажам човек што применува очајнички средства за да привлече емотивна топлина и внимание што не ги добил, но толку многу ги посакува и му требаат. ’Агресивното‘ однесување, кога целосно ќе се разбере, всушност е обична неостварена љубов, техника за принудување на љубов – како и средство на одмаздување на општеството што го разочарало тој човек, го отрезнило, го напуштило и го направило помалку од човек. Затоа, најдобар начин за пристап кон агресивното однесување кај децата не е со уште поагресивно однесување кон нив, туку со љубов. А, тоа е вистина не само за децата, туку и за луѓето од сите возрасти“.

Значи, двете главни причини поради кои треба да ги љубиме своите непријатели се, прво, затоа што им треба љубов, и второ, бидејќи љубовта е единствената сила што е способна да го преобрази непријателот во пријател.

Третата причина е релативно очигледна. Враќањето омраза за омраза ја умножува омразата. Само љубовта може да го пробие затворениот круг. Еден човек еднаш купил имот и шетал по границите на својот нов имот, кога го сретнал својот наблизок сосед. „Што ме гледаш?“, рекол соседот, „кога го купи ова парче земја, купи и влечење по судови со мене. Твојата ограда е навлезена три метри на мојата земја“.

Тоа е класичен почеток на расправија што може да трае со векови и да создаде поколенија непријатели. Но, новиот сопственик се насмевнал и рекол: „Мислев дека ќе најдам пријателски соседи тука, и ќе најдам. А, ти ќе ми помогнеш. Помести ја оградата каде што сакаш да биде и прати ми ја сметката. Ти ќе бидеш задоволен, а јас среќен“.

На крај, оградата воопшто не била поместена, а потенцијалниот непријател веќе не бил истиот. Станал пријателски сосед. Љубовта го изгаснала огнот на омразата.

Крајната причина зошто треба да ги љубиме своите непријатели е изразена во Христовите зборови: „Љубете ги непријателите свои… и ќе бидете синови на Севишниот“. Сите ние сме потенцијални синови Божји. Преку љубовта тој потенцијал се остварува. Мора да ги љубиме своите непријатели, затоа што само љубејќи ги можеме да Го познеме Бога и да ја доживееме убавината на Неговата светост.

Како?

Како е можно да се љуби својот непријател?

1.Не е можно, ако човек прво не Го љуби Бога. Исус ни го наговестил тоа кога рекол: „ Љуби Го Господа, Твојот Бог со сето свои срце, и со сиот свој разум, и со сета своја сила, и со сета своја душа, и својот ближен како себеси“. Ако Го љубиш Бога со сето свое битие, тогаш ќе го љубиш и својот ближен, иако може да ти е непријател. Таквата љубов е дар на Светиот Дух што пребива во нас.

2.„Правете им добро на оние што ве мразат“, вели Христос. Св. ап. Павле вели: „ако непријателот твој е гладен, нахрани го; ако е жеден, напој го… победи го злото со добро“ (Рим. 12, 20 – 21). Направете му нешто добро на својот непријател и ќе се изненадите кога ќе видите колку полесно ќе ви биде да го љубите. Тоа ќе му помогне да го отстрани отровот од своето срце. Но победувањето на злото со добро, значи дека ние мора да го направиме првиот чекор: мора да почнеме со вршење на некое љубезно дело. „Непријателот најдобро се поразува со љубезност“.

Еден мудар лекар кажал: „Лечам луѓе веќе триесет години и имам пропишано многу рецепти. Но долгорочно гледано, научив дека за најповеќето болести на луѓето најдобар лек е љубовта“.

„Што ако не дејствува?“, го прашале.

„Дупла доза“, одговорил тој.

3. Исус вели: „Молете се за оние што ве гонат“. Сетете се на нив кога коленичите. Кажете им ги имањата на најсветото тајно место. Понудете им ја најголемата привилегија што имате власт да ја дадете – привилегијата да бидат спомнати кога сте лице в лице со Бога. Никој не може да се моли за некој друг, а притоа да го мрази. Еден од најдобрите начини за отстранување на отровите е молитвата за луѓето за кое сме во искушение да ги мразиме.
4. Барајте нешто добро во својот непријател. Има и добро дури и во најлошите меѓу нас. Отец Јован Кронштадски пишува: „Кога братот ќе ти згреши некако, ако на пример, зборува лошо за тебе, или со лоша намера ги пренесува твоите зборови на друг, извртени, или те клевети – не гневи се на него, туку барај да ги најдеш во него добрите работи што несомнено постојат во секој човек, и со љубов држи се за нив, презирајќи ги сите зли клевети што те загрижуваат како отпад, и сметајќи ги невредни за внимание, како илузија на ѓаволот. Копачите на злато не обрнуваат внимание на количината песок и прав во златната прашина, бараат само грутки злато – и иако ги има малку, го ценат тоа мало количество и го измиваат со купчиња бескорисен песок. Бог дејствува слично со нас, очистувајќи нè со големо и долго трпение“.
5. Правете добро, молете се, барајте го доброто во својот непријател и конечно, развијте ја способноста за простување. Без прошката не е можно дури ни да се почне делото на љубење на своите непријатели. Таа прошка мора да почне со оној кому што му е згрешено. Само повредениот може да ја истури топлата вода на прошката.

„Туку, вие љубете ги непријателите ваши и правете им добро, и на заем давајте, не очекувајќи ништо. Така, ќе биде голема наградата ваша и ќе бидете синови на Севишниот; Зашто и Он е добар кон неблагодарните и кон лошите. И така, бидете милостиви, како што е милостив вашиот Отец“.

(Извадок од книгата на Ентони М. Конијарис, „Скапоцености од неделните Евангелија на Православната Црква“, Скопје 2004)

***********************

За значењето на празникот „Покров на Пресвета Богородица“

„Нема православно богослужение во кое Света Дева не се слави и велича како Приснодева и Богородица. Безбројни се Стихирите, песните за Неа, Молитвите упатени кон Неа… Секој збор на Црковната свест за Неа е молитва кон Неа, славословие за Неа… Господ Христос и Неговата чудесна Богомајка за молитвените чувства на Православната Црква се две нераздвојни битија“, ќе рече св. Јустин Попович.

Чудесното собитие на јавувањето на Божјата Мајка се случило во првата половина на X век, во Влахернската Богородична црква во Цариград, за време на византискиот цар Лав Мудри (886 – 911). Овој храм го изградила царицата Пулхерија, жената на царот Маркијан. Подоцна царот Лав I Велики веднаш до овој храм изградил параклис во кој во 469 година ја положил ризата на Богородица, за која направил и кивот од сребро и злато, кој го нарекол „светиот гроб“. Токму во овој параклис секој петок спроти сабота се правело бдение во чест на Пресвета Богородица. Тука, покрај облеката на Богородица се чувал и нејзиниот омофор и дел од појасот. Под омофор се подразбира женската горна облека, која освен телото ја покрива и главата. Со оваа горна облека Богородица е претставена на секоја своја стара икона.

Самиот настан е поврзан со св. Андреј Јуродив, чијшто спомен Црквата го празнува веднаш после празникот „Покров на Пресвета Богородица“. Во спомен на ова собитие, во XII век е воведен овој Богородичен празник, но не во Грчката Црква каде што се случил самиот настан, туку во Руската и тоа веројатно е поврзано со почитта кон личноста на св. Андреј Јуродив. Во Русија уште во XII век постоеле храмови наречени „Богородица Влахерна“, и потоа од Руската земја овој празник се раширил по целиот православен свет. Дека овој празник е востановен во Руската Црква се гледа од самата служба напишана во Русија во XII век, како и од старите поуки напишани за овој празник. Во Грчките богослужбени книги не постои служба за овој празник, но мислата за Богородичниот покров била жива и во Грчката Црква, а тоа ни го докажуваат грчките богослужбени текстови во кои Богородица се нарекува Покров. Овој Богородичен празник нема ниту еден ден претпразненство или попразненство.

Предание за празникот

Во житието на св. Андреј Јуродив се опишува самиот настан заради кој и се востановил празникот Покров на Пресвета Богородица. Таму се вели дека за време на бдението кое се извршувало кај кивотот во Влахерна (претходно, споменавме за кој кивот се работи), св. Андреј, заедно со својот ученик Епифаниј се наоѓале во храмот. Во четвртиот час од ноќта блажениот Андреј ја видел Богородица како влегува во храмот низ царската врата (која водела од нартексот во храмот), во придружба на мноштво ангели и светии. Кога дошла во близина на амвонот, св. Андреј му се обратил на св. Епифаниј и му рекол: „Ја гледаш ли Госпоѓата и Царица на светот?“, а неговиот ученик му одговорил: „Да, оче духовен“. И долго време Богородица со преклонети колена се молела, облевајќи го со солзи своето лице. После тоа дошла во олтарот, каде се молела за народот кој се наоѓал во црквата. Кога ја завршила својата молитва, го извадила од себеси својот блескав како молња омофор кој го носела на својата пречиста глава, и земајќи го во своите раце го раширила над сиот народ кој се наоѓал во храмот. Долго време омофорот ги покривал верните, а потоа, откако Таа заминала, го зела него со себе, оставајќи му ја на народот благодатта.

Црковниот великодостојник кој е востановувач на празникот „Покров на Пресвета Богородица“, и автор на празничното пролошко слово, воодушевен од овој чудесен и несекојдневен настан, меѓу другото напишал: „… Посакав Пречиста да не остане без празник Твојот свет покров, но како што Ти, Семилостива, сакаш да го украсиш чесниот Твојот покров, украси ги со веселба и оние кои Те прославуваат… И како што милостиво ги покри народите кои беа таму во црквата, така и нас грешните Твои слуги, покриј нѐ со покровот на Твоите крила, рушејќи ги советите и мислите на сите оние кои помислуваат зло против нас. И спаси нѐ по милоста на Твојот Син во овој и во идниот век, и сите кои со страв и вера притекнуваат кон Тебе, и оние кои на Тебе се надеваат на брза помош и застапништво…“.

Со тоа што Богородица богоподобно го љуби човечкиот род и е извор на сите наши добра, се објаснува особеното и единствено почитување кон Неа во Православната Христијанска Екумена. Она што Самиот Бог уште во Стариот Завет го објавил, дека Марииното име ќе биде почитувано и славено (спор. Пслм. 45, 17; Ис. 60, 12…) на некој начин прави продолжение и дополнение на празнувањето на Празниците на Христовиот Домострој во Тело, што, пак, значи дека секое празнување на Богородичните празници добива Христолошки и Сотириолошки карактер. А тоа е така, затоа што Богородица најпотполно Го Овоплоти Бога во Себеси и затоа што Таа е основа на догматите Христови.

*************************

Основи на православната вера

1 дел

Основно учење за Црквата

Христијанството му е објавено на светот преку Црквата и како Црква. Црквата е неделива од Личноста на Господ Исус Христос. Таа беше во Христа и собраните околу Него, тогаш кога Господ Христос беше на земјата, но и по славното Вознесение Христос остана со апостолите и верните во Црквата. Со тоа, Он на таинствен начин го исполни завештанието кое им го даде на Своите ученици: „И ете, Јас Сум со вас, преку сите дни до свршетокот на светот“ (Матеј, 28, 20).

Што е Црквата и каква претстава за неа имаат луѓето во денешно време? За некои, Црквата е само храм во кој се извршуваат богослуженија, други под неа ја подразбираат само црковната ерархија, а некои, пак, Црквата ја сметаат за една од институциите во општеството.

Одредување на Црквата

Не е лесно да се даде прецизно богословско одредување за Црквата, зашто ни во новозаветните списи, ниту во светоотечката литература не постои една исцрпна дефиниција. Св. Никола Кавасила, големиот православен мислител од  XIV век, во своето дело Живот во Христа, во духот на големите црковни отци пред него, ја избегнува дефиницијата за Црквата, но истакнува дека ако некој сака да ја види Црквата, треба да види не нешто друго, туку светата Евхаристија. Открoвението на Црквата, според Никола Кавасила, се наоѓа во светата Евхаристија, зашто во неа е присутен Христос и затоа што во неа Црквата се пројавува како Тело Христово. Затоа и рускиот богослов Алексеј Хомјаков напиша: „Само оној што ја разбира Литургијата ја сфаќа Црквата“.

Обележја на црковниот живот

Правилното одредување на Црквата треба да ги опфати сите елементи на нејзиниот живот, во чиј центар ќе биде светата Евхаристија. Од пресудно значење за животот во Црквата е секако верата. Таа, според св. Максим Исповедник е „првиот лек за нашето спасение“. Верата се исповеда во Црквата при собранието на народот Божји, најпрвин во Крштението, а потоа и во Евхаристијата како основна тајна на нејзиниот живот. Да се исповеда верата во Црквата, тоа значи да се биде прифатен од неа како заедница и да се постане учесник во целокупниот нејзин живот. Значи, со верата стануваме заедничари Христови (Евр. 3, 14) и учесници на несоздадениот и божествен живот на Света Троица.

Да се припаѓа на Црквата значи да се прифатат етичките правила кои важат во неа. За животот во Црквата неопходен е висок степен на етичко однесување, за што сведочат и житијата на светиите. Етичкото однесување, во изворната христијанска смисла, е всушност живот со Бога, а не само нормативно исполнување на заповедите Божји. Заповедите Божји треба да се  доживеат како патоказ кон вечниот живот, а не како норми или законски обврски кои Бог им ги наметнува на луѓето со цел да ја покаже Својата моќ над нив.

Сите заповеди, според Христовите зборови, се содржани во двете најголеми Божји заповеди за љубовта: кон Бога и кон ближните. Според тоа, за етосот на православната Црква најважна е љубовта, бидејќи таа е темел на новиот живот во Христа. Етичкото однесување и стекнувањето добродетели не треба да се доживеат како цел сами по себе, туку како средство и начин за стекнување на љубовта кон Бога, а потоа, во светлината на таа љубов, и љубовта кон ближните. Исполнувањето на Божјите заповеди, како внатрешно ткиво на етичкото однесување и доблесниот живот, треба да има нагласен евхаристиски карактер и смисла. Исполнувајќи ги само на тој начин заповедите, верните можат да ја доживеат Црквата како заедница на Бога и луѓето, во која како смирени работници на лозјето Господово (Матеј, 20, 1 – 16), ќе остварат единство со Бога, што всушност, е крајна цел на христијанскиот живот.

Важен елемент на животот во Црквата е и нејзиното исцелително дејство. Во Црквата луѓето се исцелуваат од гревот, страстите и болестите. Во неа, според зборовите на св. Кирил Ерусалимски, „се лечи и исцелува секој грев“. Меѓутоа, треба да се нагласи дека Црквата лечи не со она што го има, туку со она што е. Според св. Никола Кавасила, „она во што учествуваме не е само нешто што Му припаѓа на Христа, туку тоа е Он Самиот“. Црквата им го нуди на верните „лекот на бесмртноста“, кој според св. Игнатиј Богоносец е светата Евхаристија. Во неа, како собитие на заедницата, во своите души ги примаме не зраците или светлината, туку самото Сонце, т. е. Христа. Затоа и учеството во Литургијата подразбира учество не на одвоените единки, туку на сите верни кои ја сочинуваат заедницата на светите во Единиот Свет – Господ Исус Христос.

Карактеристично обележје на црковниот живот е и проповедта. При Вознесението Господ Христос на апостолите им дал заповед да проповедаат по сиот свет: „Одете и научете ги сите народи“ (Матеј, 28, 19). Проповедта е предуслов за верата и познавањето на Господа Христа, зашто „како ќе Го призоват Оној во Кого не поверувале? Како, пак, ќе поверуваат во Оној за Кого не чуле? А како ќе чујат без проповедник“ (Рим. 10, 14). Важноста на проповедта ја нагласува св. ап. Павле кога вели: „ако со устата Го исповедаш Господа Исуса и со срцето свое поверуваш дека Бог Го воскресна од мртвите, ќе се спасиш“ (Рим. 10, 9).

Смислата на проповедта на словото Божјо е во единството на верните со Господа Христа, односно со Бога во Христа, што и треба да биде содржина на проповедта. Заради тоа нејзиното место на Литургијата е веднаш после читањето на Евангелието, кое ги воведува верните во единство со Словото Божјо, а ова единство во потполност се остварува во светото Причестување, во заедницата со Телото и Крвта Христови.

Црквата – икона на идниот век

Сите наведени елементи на животот во Црквата доаѓаат до целосен израз во Евхаристијата, која е тајна на единството на Бога со народот Негов, и во која се согледува суштината на Црквата и вистинското назначение на светот. Суштина на Црквата не е во тоа да пренесе само  извесни уверувања или идеали, ниту да наметне одредена дисциплина, ни да ги подобри условите за живот, туку да го објави и даде новиот живот во Христа. Литургијата, како основна тајна на Црквата, во овој век ја предочува содржината на животот во Идниот век, кога Бог ќе ја открие потполната вистина за Себеси. Во Царството Божјо, Бога ќе Го гледаме лице во лице (1. Кор. 13, 12), и ќе дојде до полн израз нашата вера, етичкиот живот ќе добие исполнување во средбата со Владиката, сите достојни ќе стекнат неминливо здравје, а на сите благовесници јасно ќе им се покаже Господ на славата.

Црквата – заедница на верните во Христа

Друг критериум за одредувањето на Црквата е дека таа е заедница на народот Божји во Христа. За значењето на заедницата за христијанскиот живот во Црквата јасно говори една древно-христијанска изрека: еден христијанин, ниеден христијанин. Бидејќи Црквата е заедница и собир на мнозина или на сите, неа не може да ја сочинува еден христијанин, па нека е и најсовршениот.

На суштината на Црквата како собир на повиканите или, поточно, на оние кои се одзвале на повикот Божји, и кои ја прават заедницата со Бога, укажува етимолошкото значење на грчкиот термин за Црквата: Εκκλησήα (εκ – καλέω = да повикаш). На поблиско одредување на Црквата како собир на народот Божји во Христа, укажуваат и називите кои се среќаваат во Светото Писмо: собор на светиите (Пслм. 148, 1), Тело Христово (Ефес. 1, 22; Кол. 1, 24), Божји дом (1. Тим. 3, 15), заедница на Светиот Дух (2. Кор. 13, 13), а за взаемната поврзаност на Христа со верните, јасно кажуваат претставите за Христа како лоза и верните како прачки (Јован, 15, 5), за Христа како темел и Црквата како градба (1. Кор. 3, 9) и др.

Во Евхаристијата, како тајна на Идниот век, со верата и покајанието, со исполнувањето на зборовите Божји и дејствителната љубов кон ближните, верните доаѓаат во најприсно единство со Господа Христа. Оваа вистина ја нагласува и св. Иринеј Лионски велејќи: „Нашата вера е согласна со Евхаристијата, а Евхаристијата ја потврдува нашата вера“. Во Литургијата, според зборовите на св. Никола Кавасила, го наоѓаме она што Црквата ја прави единствена и потполно различна од сите други заедници во општеството и различна од сите други религии. Светата Евхаристија, како средиште на животот во Црквата, има за цел во неа да се оствари единството на сета твар со Бога и сиот свет да постане едно Тело Христово – Црква.

Здравко Пено

Основи на православната вера

2 дел

Црквата и Светата Евхаристија

Христос останува присутен во Црквата и после Своето Вознесение, а преку Светиот Дух во Евхаристијата, која уште од древноста е сфатена токму како собитие на Христовото присуство на земјата до Неговото Второ доаѓање. Со служењето на Евхаристијата, во Црквата непрестајно и секогаш одново се потврдуваат зборовите кои Господ ги изговори, вознесувајќи се на небото: „И ете, Јас сум со вас преку сите дни до свршетокот на светот“ (Матеј, 28, 20).

Евхаристијата претставува суштина на вечниот Завет на Бога со луѓето, востановен на Тајната Вечера. Тогаш Господ Христос „зеде леб, го благослови и рече: ’Земете, јадете, ова е Моето тело‘. И како ја зеде чашата, заблагодари, им даде и рече: ’Пијте од неа сите; зашто ова е Мојата крв на Новиот Завет која се пролева за мнозина за опростување на гревовите‘“ (Матеј, 26, 26 – 29).

Истоветноста на Црквата и Евхаристијата

За Евхаристијата, како централно собитие во животот на Црквата, и за поистоветувањето на Евхаристијата со Црквата се зборува на многу места во Светото Писмо и во светоотечките дела. Новозаветните списи, а особено Евангелието според Јован и посланијата на апостол Павле, се вдахнати со евхаристиско доживување на заедницата на Бога со човекот и односот на човекот кон светот. Токму едно од местата во кои апостол Павле особено зборува за истоветноста на Црквата и Евхаристијата, е она од првото Послание до Коринтјаните, во кое ги критикува тамошните христијани кои на собранијата не ја јадат Господовата вечера, туку секој јаде од својата вечера: „Собирајќи се така заедно, не значи дека јадете вечера Господова; зашто секој брза да ја изеде својата вечера пред другите, така што еден останува гладен, а друг се опива. Немате ли куќи за да јадете и пиете? Или ја презирате Црквата Божја и ги срамотите оние што не се имотни? Што да ви речам? Да ве пофалам ли за тоа? Не пофалувам!“ (1. Кор. 11, 20 – 22). Собирањето на верните, според апостол Павле е, значи, единствено оправдано ако има евхаристиски карактер, а презирањето на евхаристиското собрание претставува презирање на самата Божја Црква.

Колкаво е значењето на Евхаристијата за животот на Црквата се гледа и по тоа што и покрај прогонствата, првите христијани настојувале по секоја цена да се собираат на евхаристиските собранија. И св. Игнатиј Богоносец на патот кон Рим, каде што маченички пострада за верата, им советуваше на христијаните во Филаделфија да се собираат на Евхаристија: „Настојувајте да учествувате на едната Евхаристија, зашто едно е телото на нашиот Господ Исус Христос и една е чашата на крвта Негова за соединување“. Учењето на св. Игнатиј дека основата на Црквата е во светата Евхаристија, го следеа и сите останати свети отци, кои во своите списи исто така  истакнуваа дека таа е централна црковна тајна, место на вистинската преобразба на човекот и светот, во која единствено може да се оствари потполна заедница со Бога.

Евхаристија – принесување на светот на Бога

Во Евхаристијата светот го исполнува своето вистинско назначение, преобразувајќи се во неа и станувајќи тело Христово, односно Црква. Светот и е создаден за да Му биде принесен на Бога и тоа принесување во историјата на најсовршен начин се извршува во Литургијата, кога свештеникот ги изговара зборовите: „Твое од Твоите, Тебе Ти принесуваме за сите и за сѐ“. Во Евхаристијата лебот и виното, преку дејството на Светиот Дух, стануваат Тело и Крв Христова и човечкиот род, во Христа како Новиот Адам, успева да го исполни она што не го исполни во првиот Адам, кој требаше да оствари непрестајна заедница помеѓу создадениот свет и несоздадениот Бог.

Принесувањето на светот на Бога може да се оствари единствено во Христа како Син Божји Кој стана Човек, за да постигне најприсно единство со човечката природа. Луѓето, пак, во Евхаристијата се обожуваат и охристовуваат, и стануваат синови Божји по благодат, наоѓајќи го во Христа непресушниот извор на животот, зашто Он е живот (Јован 14, 6) и „Лебот на животот „што доаѓа од небото, и оној кој јаде од него, нема да умре“ (Јован, 6, 50). Навистина, во Евхаристијата „Христос го храни хорот на верните кој е околу Него, зашто единствено во таа Тајна, стануваме тело од Неговото тело и коска од Неговите коски“.

Остварениот однос со Бога во Евхаристијата подразбира непрестајно благодарење на Бога за сѐ што направил за нас. Тому тоа и значи грчкиот глагол ευχαριστώ – благодарам, заблагодарувам, од којшто е изведена именката Евхаристија. Му благодариме на Бога што го создал овој свет, што го привел од небитие во битие и што му дал можност во заедница со Него да го задобие вечното постоење.

Литургијата – заедничко дело на епископот и народот Божји

Благодарењето на Бога и принесувањето на светот Нему на дар, се одвива преку сите кои се собрани во името Христово. Поради тоа Евхаристијата се нарекува уште и Литургија, која, како што и самиот грчки збор означува, е λειτός έργον – јавно, заедничко дело. Приносот на светот на Бога и остварувањето на заедница со Него е условено од заедништвото со ближните: „И така, ако принесуваш дар на жртвеникот и таму се сетиш дека брат ти има нешто против тебе, тогаш остави го дарот таму, пред жртвеникот, па отиди и најнапред помири се со брата си, а потоа дојди и принеси го дарот“ (Матеј 5, 23 – 24). Литургијата, значи, е заедничко дело на оние коишто се соединети со една вера во Бога. Поради тоа таа не може да биде работа на поединецот и не може, како кај римокатолиците, да биде отслужена од еден човек, туку е неопходно собирање на верниците, на кои предстои епископот.

Бидејќи Литургијата е собирање на сите на едно место (Дела 2, 1) односно, собирање на верниците од една помесна Црква, не може да се служат повеќе Литургии во еден ден. Сите верни треба да се соберат околу еден епископ, во исто време, зашто Еден е Христос, една е Црквата и една е Евхаристијата.

Собирањето на верниците во Христа е можно заради присуството и дејството на Светиот Дух, Кој од мноштво поединци прави Собор на верните или Црква, со други зборови, ги поврзува верните членови на Црквата во едно Тело на Господа Христа. Светиот Дух има клучна улога во собирањето на верните на Литургија, при образувањето на Црквата, како и во принесувањето на светот на Бога.

Предвкус на вечноста во Евхаристијата

Светиот Дух овозможува Црквата во историјата да биде икона, слика на Царството Божјо и токму благодарејќи на Неговото присуство и дејство, можно е веќе овде и сега да се доживее идното вечно постоење на светот. Со други зборови, светот во Евхаристијата добива предвкус на вечноста и Црквата го гледа таков каков што ќе биде во Царството Божјо. За тоа доживување допринесува и целокупната атмосфера на Литургијата, која укажува на светлоста и радоста на идниот век: иконите кои се во злато, светлите одежди на свештеникот, запалените свеќи, свеченото пеење.

Спасението во Црквата е засновано на сеќавањето на иднината, на собитието на Второто и славно Христово доаѓање. Зборовите од молитвата при „анамнезата“ (ανάμνισις) и епиклезата (επίκλισις) завземаат централно место во Евхаристијата. Во молитвата на анамнезата свештенослужителот се сеќава на севкупното Христово спасоносно дело, извршено заради нас (крстот, гробот, тридневното Воскресение, вознесувањето на небесата и седењето од десната страна на Отецот), но се сеќава и на собитието на Второто и славно доаѓање кое треба да се случи.

Меѓутоа, како е можно сеќавањето на нешто кое допрва треба да се случи? Сеќавањето на Второто Христово доаѓање е можно благодарение на благодатното дејство на Светиот Дух, Кој го внесува идното Царство во историјата. Затоа пред зборовите: Благословено е Царството на Отецот, и Синот, и Светиот Дух, се повикува Светиот Дух во молитвата „Цару Небесен“, за да може Литургијата да започне. Во текот на Литургијата свештенослужителот во повеќе наврати се моли за испраќање на Светиот Дух, а главната молитва на Евхаристијата – епиклезата – Му се упатува на Бога за да Го испрати Светиот Духна нас и на предложените Дарови, т.е. да ги преобрази, да ги измени елементите од овој свет, лебот и виното, како и оние кои ги принесуваат, во Господа Христа.

Познавање на Бога преку Евхаристијата

Со благодатното дејство на Светиот Дух, Господ Исус Христос е присутен во Евхаристијата како Оној Кој свештенодејствува, Кој принесува и Кој се принесува; Кој прима и Кој се раздава, и како Оној Кој останува меѓу верните, пребивајќи во нив. Светиот Дух им ги отвора духовните очи на верните за да Го познаат Христа и да Му се поклонат како на Еден од Света Троица. Сведоштво за познавањето на Бога преку Евхаристијата наоѓаме во Светото Евангелие според Лука. Имено, Христос по Воскресението им се јави на двајцата Свои ученици, Лука и Клеопа, на патот кон Емаус, но тие не Го познаа сѐ до мигот кога Он зеде леб, го благослови и прекрши и им подаде. Тогаш им се отворија очите и тие Го познаа (Лука 24, 31). Од ова евангелско сведоштво може да се заклучи дека никој не може да Го познае Господа Христа со своите умни и физички способности, туку само преку Светиот Дух, зашто никој не може да рече „Исус е Господ, освен преку Светиот Дух“ (1. Кор. 12, 3).

Јавувајќи им се на Своите апостоли после Воскресението, Господ Христос укажа на крајната цел и конечното назначување на животот за сите кои во Него веруваат, а тоа е идното, сеопштото Воскресение. Литургијата, како собитие втемелено на Воскреснатиот Христос, го објавува Неговото, а со тоа и нашето Воскресение.

Здравко Пено

*******************

Основи на православната вера

3 дел

Свето Откровение

Во својата вера, Црквата тргнува од собитието на Божјото Откровение. Во тоа собитие, од една страна е присутен Бог, Кој се открива, и од друга страна – човекот, кој прима и верува во Божјото Откровение. Верата и Откровението не се одвоени, туку претставуваат една иста реалност во која се вклучени Бог и човекот.

Постојат религии во кои не се зборува за Откровение (на пр. будизмот), но и такви во кои се зборува за откровенија. Меѓутоа, таквите „откровенија“ се само претпоставки за Бога и тие остануваат во границите на природното човечко сознание. Едно е да се претпоставува за Бога, а друго е да Го познаеш таков каков што е.

Несовршенството на религиите пред Христа, а особено на оние кои се појавиле после Него, се гледа во тоа што тие во својата потрага по Бога поаѓаат од човекот и се ослонуваат само на неговите сили. Во тие усилби иницијативата е секогаш само од страна на човекот и тој е единственото мерило за сѐ, па дури и за Бога. Затоа со право може да се каже дека во сите религии човекот е создател на боговите.

Откривање на Бога како Личност

Во Христијанството, коешто го означи крајот и бесмислата на сите религии, Бог ја има иницијативата и Он се открива во Личноста на Својот Единороден Син, Господ Исус Христос. Како несоздаден Бог, Он е над сѐ создадено, и Он од човекот и светот, според учењето на св. Јован Дамаскин, „е одвоен не во просторот, туку со Својата природа“. Човекот, според христијанското сфаќање, со своите разумни способности, никогаш сам не би можел да достигне знаење за Бога и доколку Бог не се откриеше, помеѓу Него и целокупното создание би останал непремостлив амбис.

Бог во Црквата, во Стариот и Новиот Завет, секогаш се открива како Личност. Он му се јавил на Мојсеј на Синајската Гора како Јахве (2. Мој. 3, 14), како Оној Којшто е. Он, значи, не откри нешто за Себеси, туку се откри Себеси. Името Јахве ( Ών, Сый, или Суштина) е име на Бога, Кој е Личност, а не некоја безлична виша сила. Тоа име означува уште и дека во Него е изворот на секакво постоење и живот. Единствено Бог постои од вечноста и Он целокупното Создание го приведе од небитие во битие. Само Он има вистинско постоење, а светот, бидејќи е создаден, своето постоење Му го должи Нему.

Откровението – повик во заедница

Вечниот и несоздаден Бог му се открива на човекот како создадено битие кое го повикува во заедница. Притоа, не се открива само како Господар и Седржител, туку и како Отец на Своите избраници: на Ное, Авраам, Исак, Јаков, Мојсеј, а преку нив и на сиот избран народ. Он им се јавувал на Своите избраници во клучните за нив историски собитија, откривајќи им ја Својата волја и промисла за светот: на Ное му укажал на потопот, со Авраам го востановил заветот, преку Мојсеј го избавил Израилот од Египет, итн. Божјото Откровение е историја на заветот помеѓу Бога и човекот, што значи дека тоа е неодвоиво од историјата; и обратно – дека историјата е неодвоива од Откровението. Самата историја станува света историја на Божјото дејствување, зашто во неа Бог се јавува и дејствува.

Во Новиот Завет, полнотата на Откровението е остварена преку Единородниот Син, Кој уште од вечноста е во прегратките на Отецот и Кој Го објавува Отецот (Јован, 1, 18). Тоа го потврдуваат Христовите зборови: „Кој Ме видел Мене, Го видел и Отецот“ (Јован, 14, 9). Господ Исус Христос ја открива целосната вистина за Бога, зашто Он е „образ на невидливиот Бог“ (Кол. 1, 15). Иако само Синот доаѓа во светот, Он не е Сам во Откровението. Бог се јавува како Света Троица, а Божјото Откровение се случува од Отецот, преку Синот, во Светиот Дух, за коешто наоѓаме потврда во најголемите собитија од Христовиот живот: при Неговото Крштение на реката Јордан, како и на Таворската гора во мигот на Преображението. Во двете собитија присутни се и Светиот Дух и Отецот, Кој се јави во зборовите: „Овој е Мојот Син Кој е по Мојата волја“ (Матеј, 3, 17; 17, 5).

Црквата верува дека единственото Откровение Божјо на луѓето е она кое е дадено во Христа и дека друго божествено Откровение не постои. Вистината за Бога и вистината за човекот, ја објавува Единородниот Син Божји, Кој стана вистински човек, останувајќи и вистински Бог. Потполната заедница со човекот Бог ја оствари во Христа, Кој божествената и човечка природа ги соедини во една Личност. Затоа Откровението во Христа Го покажува не само совршениот Бог, туку и совршениот човек.

Црквата – сведок и чувар на Откровението

И додека во Стариот Завет Бог им се јавувал само на Своите избраници; на патријарсите, пророците и царевите, во Новиот Завет сите членови на Црквата го примаат Неговото Откровение. Во Новиот Завет, на Педесетница, се исполнува пророштвото на Јоил: „Ќе излеам од Мојот Дух на секое тело“ (Дела, 2, 17). Меѓутоа, Откровението никогаш не е упатено кон некого што е надвор од Црквата, кон оној што со гордост се одвоил од божествената Вистина, туку според зборовите на св. Исак Сирин: „тајните им се откриваат на смиреноумните“, т. е. на оние што се во Црквата. Тоа значи дека за Откровението не може да зборуваме надвор Црквата, зашто таа е негов сведок и чувар.

Откровението, како средба на Бога и човекот во Црквата, е дар на Божјата љубов во Духот Свет и потврда на целосната Божја и човечка слобода. Бог слободно и од љубов влегува во заедница со човекот, а човекот во зависност од Бога. Тоа е најдостоинствена зависност, зашто зависноста е во љубовта во која човекот го пројавува своето најдлабоко назначение: дека е создаден за заедница и за љубов со Бога и ближните. Преку другиот и во средба со другиот, тој вистински се пронаоѓа себеси и од своето лично искуство со Бога осознава дека единствено заедницата со Него му дава можност потполно да се оствари како личност.

Евхаристијата – врв на Божјото Откровение

Божјото Откровение не е завршено во историјата, туку и денес се случува во Црквата и нејзините Свети Тајни, а пред сѐ во Светата Евхаристија. Вистината на Откровението најдлабоко се доживува токму во Црквата како Тело Христово и најпотполно се објавува во Причестувањето. Оној кој достојно учествува во Светата Литургија Го гледа Бога сѐ појасно, зашто тој сѐ поизобилно Го поседува дарот на Духот, и колку повеќе напредува, толку и појасно ја гледа светлоста на божествената Вистина. Ваквиот пристап кон Откровението ни ги дава следниве заклучоци:

а) Евхаристијата како заедница со Бога засекогаш останува највозвишениот и најсовршен вид на Откровението Божјо (1. Јован, 1, 1).

б) Гледањето на Бога (преку светите икони или преку подвижничкото искуство), е видение на несоздадената светлина, откривање на Бога во Христа, а не надвор и независно од Него. Јавувањето на Бога – Теофанијата, е всушност јавување на Христа – Христофанија.

Литургијата како врв на Божјото Откровение во овој век, е икона на идното Небесно Царство, во кое до крај ќе се оствари заедништвото на Бога и човекот, Божјиот план за човекот и светот. Конечното Откровение на Бога за луѓето ќе се случи при Неговото Второ доаѓање, кога ќе Го видиме Бога лице в лице (1. Кор. 13, 12). Откровението, значи, како и верата, е врзано за иднината. Бог во Своја власт го држи конечното јавување, до слегувањето на Небесниот Ерусалим на земјата, кога ќе се соединат небото и земјата, а Господ Христос ќе биде Оној Кој „исполнува сѐ во сѐ“ (Ефес. 1, 23).

Здравко Пено

*************************

Основи на православната вера

4 дел

Свето Предание

Божествената вистина се открива како преизобилен и непресушен божествен живот, кој преку Светиот Дух им се дарува на верните во Црквата. Оттука, Светото Предание се поистоветува со  благодатното дејство на Светиот Дух, Кој на сите оние што се во заедница со Бога им ја открива Вистината и животот во согласност со неа. Преданието и не може да се доживее без Светиот Дух Кој верните ги прави заедница во Христа: Во Црквата, според Хомјаков „ни поединците, ни мнозинството не го чуваат Преданието, ниту го пишуваат Светото Писмо, туку Духот Божји Кој живее во целото Тело на Црквата“.

Животот на Црквата не се врзува само за „словото“ запишано во Светото Писмо, туку првенствено за Духот на вистината, за истиот Оној Дух Кој зборуваше преку пророците, ги раководеше Апостолите, Кој ги просветли Евангелистите и Кој живее во Црквата, водејќи ја кон разбирање и исполнување на Божјата замисла за светот.

Црквата – ризница на Преданието

Благодатната ризница на Преданието е Црквата Божја. Св. Филарет Митрополит Московски, вели дека „сите верни се здружени со свештеното Предание на верата, сите заедно Бог ги соѕида во една Црква, која е вистинска ризница на Преданието“, или според зборовите на Апостол Павле сите се „Црква на живиот Бог, столб и тврдина на вистината“ (1. Тим. 3, 15).

Светото Предание на Црквата се поистоветува со учењето на Господ Христос кое Он им го остави во завештание на Своите ученици, и затоа тоа се изедначува со апостолското Предание. За ова сведочи Апостол Павле, кој ги советува верните во Солун: „Држете ги преданијата, што ги научивте, било преку нашето слово, било преку нашето послание“ (2. Сол. 2, 15). Црквата уште од самиот почеток ги упатувала верните да останат во науката на Апостолите, и на тој начин е сочувана непроменливоста на Преданието, а со самото тоа и верноста кон Господ Исус Христос. Суштинската одлика на Преданието е токму верното следење на Христа во Црквата, низ сите поколенија до свршетокот на векот. Преданието е непроменливо зашто неговата содржина ја прави Господ Исус Христос Кој „е ист и вчера, и денес, и во веки“ (Евр. 13, 8).

Содржина на Светото Предание

Според Св. Иринеј Лионски, апостолското Предание Го опфаќа Христа, односно Црквата и сите во неа: епископите, Евхаристијата и Крштението, правата и вистинска вера, даровите на Светиот Дух, црковниот и богослужбен поредок и организација, со други зборови целокупниот христијански живот. На сличен начин за содржината на Преданието зборува и Св. Атанасиј Велики. Тој под предание подразбира „Предание кое ни го даде Господ, кое Апостолите го проповедаа, а отците сочуваа“. Така, Светото Предание го опфаќа сето она што ни е предадено од Господ Христос, учењето на апостолите и верата на Црквата. Св. Василиј Велики вели дека „од догматите и проповедите кои ги чува Црквата, некои се наоѓаат во запишаните учења, а некои потекнуваат од апостолското Предание, кое ни е предадено во тајните. Двете, и запишаното и незапишаното Предание, имаат иста сила во делата и побожноста“. Св. Василиј, пак, Преданието и богослужбениот живот ги става во непосредна врска. Преданието, покрај литургиското исповедање на верата во Света Троица, според него ја вклучува и употребата на знакот на крстот во обредот на примање на катихумените, положбата при молитвите – вртењето кон Истокот, одрекувањето од сатаната и неговата власт, трикратното потопување во Крштението, стоењето простум за време на неделната богослужба, епиклезата во Евхаристијата, благословувањето на водата и елејот и др.

Литургискиот живот – верност кон Преданието

Постојаноста на Преданието се остварува пред сѐ во литургискиот живот на Црквата. Таа ја сведочи вистината не според човечкото сеќавање, туку имајќи живо и непрестајно доживување на Светиот Дух. Постојаноста на тоа доживување се објаснува со верноста кон Преданието, кое не е само верност кон историскиот Исус, туку кон Христа Кој ќе дојде на крајот од историјата. Верноста кон Преданието е всушност верност кон новиот живот во Христа Кој им е предаден на апостолите преку Светиот Дух, потоа и на епископите, презвитерите, ѓаконите и на сите верни луѓе. Светиот Дух ги воведува верните не само во времето на историскиот Христос и на првата Црква, туку пред сѐ во Идниот век покажувајќи Го Христа како Цар.

Ваквото доживување на Христа е возможно само во Евхаристијата и во останатите Свети Тајни, во кои го гледаме светот преобразен, го гледаме токму таков каков што ќе биде во Царството Божјо.

Да се биде доследен на Преданието тоа значи да се следи Христовото ветување за идното Царство, на кое нè потсетува и Апостолот Павле кога вели дека „овде немаме постојан град, туку го бараме оној што ќе дојде“ (Евр. 13, 14). Доследноста на Преданието се огледува пред сѐ, во верноста кон Вистината која ќе се открие во Второто Христово доаѓање. Во овој век нашите духовни очи се замаглени од сенката на историските случувања, така што Вистината ја гледаме непотполно, т. е. ја гледаме како во огледало, како во загатки (1.Кор. 13, 12). Да се живее според Преданието, тоа значи пророчки да се биде загледан во Идниот век, а не да се биде магиски прикован за минатото. Верноста кон Преданието не смее да се сведе само на просто подражавање на минатите случувања од животот на Црквата. Вртењето кон минатото и носталгијата за минатото, го скаменува животот на Црквата, а живото Предание го преточува во конзервативна традиција или, пак, во свештена археологија. Меѓутоа, тоа не значи дека животот според Преданието треба да го поистоветиме со бегањето од историјата и од овој свет, зашто животот во Црквата отсекогаш се одвивал во конкретно историско време и простор.

Верноста кон Преданието – верност кон новиот живот

Смислата на Преданието најдобро ја предочуваат Христовите зборови упатени кон Апостолите, дека треба да живеат во овој свет, но да не се од светот (Јован, 15, 19). Овие зборови можат во потполност да се применат врз Црквата, како носителка на апостолското Предание низ сите времиња. Да се живее во согласност со Преданието, тоа значи не само да се биде ослободен од секаков вид на поробеност во минатото, туку и да се биде ослободен од сите ограничувања во сегашниот живот. Мисијата на Црквата во светот се состои во тоа на луѓето да им отвори нови видици, да ги изведе од „бесмислата на светските збиднувања“ и да ги воведе во радоста на новиот живот, во кој Христос со Своето Воскресение ги воведе сите верни. Ова е можно пред сѐ заради пророчкото и ослободително дејство на Светиот Дух, зашто Он ги прави луѓето причесници на Царството Божјо и жители на новото небо и новата земја (2. Петар, 3, 13). Библиското Предание ова дело на Светиот Дух отсекогаш го доведувало во врска со остварувањето на Божјата Икономија во историјата, со доаѓањето на Есхатонот во овој свет и влегувањето на светот во Царството Божјо (Дап. 2, 1; Јоил 3, 1). Предвкусот на тие настани и доаѓањето на Царството Божјо, верните го доживуваат во Светата Евхаристија во која се остварува средбата и заедницата на Бога со луѓето. Тоа е содржината на Преданието кое Црквата го живееше во апостолско време, кое го живее денес, и кое ќе го живее во Идниот век.

Од сѐ што досега наведовме произлегува дека Светото Предание не е човечка традиција, ни повторување на обичаите, ниту, пак, просто човечко сеќавање, што упатува на фактот дека сѐ она што се случува во Црквата не потекнува од Апостолските времиња. Тоа не значи дека на Апостолите нешто им било непознато, туку дека според потребите на верните во различни времиња, одреден вид на Преданието повеќе доаѓал до израз. Меѓутоа, Црквата денес не ја познава вистината помалку или поинаку отколку што ја познавала во древноста. Вистината на Божественото Откровение не зависи од времето и таа е секогаш иста и непроменлива, а самото Предание е непрестајно живеење во таа Вистина.

Здравко Пено

*********************

Основи на православната вера

V дел

Свето Писмо

Покрај Светото Предание, и Светото Писмо претставува еден вид Божјо Откровение. Светото Писмо се нарекува уште и Библија, според грчкиот збор βίβλος, што значи ‘книга’. Во Светото Писмо на Стариот Завет преку пророците е најавено доаѓањето на Месијата Господ Исус Христос, а во Новиот Завет од Светите Апостоли е опишан Неговиот живот и спасоносните дела.

Светото Писмо на Стариот и Новиот Завет се една и единствена книга, зашто централна личност во нив е едниот и ист Господ Исус Христос, Кој е Алфа и Омега на Откровението. За единството на Светото Писмо зборува и Блажени Августин кој вели: „Новиот Завет се открива во Стариот, а Стариот Завет се открива во Новиот“.

Новиот Завет е исполнување на Стариот, зашто Христос во полнота го исполни Стариот Завет. Во Неговата Личност се остварија сите старозаветни пророштва и очекувања. Потврда за ова наоѓаме во Христовите зборови: „Не дојдов да ги укинам Законот и Пророците, туку да ги исполнам“ (Матеј, 5, 17). Во Новиот Завет со огромна снага настапува Евангелието – Благата вест – која не му противречи на Законот. Затоа никој не може да тврди дека е вистински следбеник на Мојсеј, доколку не верува дека Христос е Бог.

Стариот Завет – наследство на Црквата

Светите Отци отсекогаш настојувале да го сочуваат богатството на Стариот Завет, сметајќи го за наследство на Црквата. Бог најнапред го избра Израилот да биде примател и носител на вистината за Откровението, а во Новиот Завет оваа вистина ја прима Црквата, која уште се нарекува новиот Израил. Стариот Завет според сведоштвото на Св. Јустин Философ ѝ припаѓа токму на Црквата, а не на Јудеите, зашто според светоотечкото учење целиот Стар Завет всушност ја претставува Црквата во развој. Кога во првите векови на Христијанството се употребувал зборот „Писмо“ или „Писма“, тогаш се мислело на Стариот Завет, а со ова значење тој збор се користи и во Символот на верата и под него се подразбираат сите старозаветни пророштва и очекувања.

Црквата својата вера во Христа, и во Стариот, и во Новиот Завет првенствено ја пројавувала низ богослужението. Целокупниот богослужбен живот е заснован на уверението дека постои еден единствен и вечен Завет, кој Бог го склопи со луѓето, како и тоа дека постои потполна согласност помеѓу пророците и апостолите. Во прилог на тоа е и фактот дека пророчките книги и Псалмите биле основа на богослуженијата во раната Црква. Имено, Евангелијата не биле веднаш напишани, и затоа не можеле да бидат единствен извор на сознанието за Бога. Тие постепено се раѓале во крилото на Црквата, и тоа првенствено во нејзиниот литургиски живот. Согласноста помеѓу двата Завета се гледа и во тоа што називите на многу празници од Стариот Завет останале исти во Црквата (Пасха, Педесетница и др.), зашто сите тие претставуваа праобраз на доаѓањето на Новиот Завет.

Силното влијание на Стариот Завет се согледува и во богословието на новозаветните списи. Прологот на Евангелието според Јован неоспорно е под влијание на книгите на мудроста од Стариот Завет. Во посланието на Ап. Павле до Римјаните и Евреите очигледно е влијанието на старозаветните законски книги. Во личностите и настаните во Стариот Завет, светите Отци гледале „праслики“ и „икони“ на идните реални настани од животот Христов и од животот на Црквата.

Светото Писмо и Светото Предание

Содржината на Светото Писмо најдобро се разоткрива во светлоста на Светото Предание. Не може да се зборува за Светото Писмо без Преданието, ниту, пак, може правилно да се сфати и вистински да се доживее Светото Писмо без Преданието. Единствено со помош на Преданието содржината на Светото Писмо останува секогаш жива и пристапна. Светото Писмо не е запишан извештај на историско Предание или усни поуки, туку тоа е дадено во Преданието и постои напоредно со него. Со други зборови, со Преданието правилно се разбира Светото Писмо.

Да се разбере Светото Писмо, тоа значи да се открие најдлабоката смисла и значење на Откровението како историја на спасението. Услов за правилно толкување на Светото Писмо е неговото доживување во Црквата, каде што тоа и настана. Поради тоа Црквата никогаш Светото Писмо не го разбирала надвор од рамките на Откровението, така што од иста причина го отфрлила како туѓо и неприфатливо протестантското начело Solla scriptura – ‘само Писмото’. Имено, да се каже дека единствено Светото Писмо е доволно, тоа би значело да го отсечеш од Црквата која е негов светотаински извор.

Животот во Црквата – клуч за разбирање на Писмото

Христос Го проповеда Црквата, а не само Светото Писмо. Таа, како Тело Христово, на прво место ја става полнотата на Светото Писмо кое единствено во неа може да биде правилно протолкувано. Еретиците и оние кои се надвор од Црквата немаат клуч за да го разберат духот на Писмото. Писателот од раната Црква, Тертулијан, не ни сакал да разговара за Светото Писмо со еретиците, сметајќи дека тие, бидејќи не им припаѓа, немаат право да се служат со него. Според Св. Иринеј Лионски, еретиците „ги испревртуваат фактите од Светото Писмо и бидејќи се слепи за вистината, се противат и на сопственото спасение“. Св. Атанасиј Велики истакнува дека наведувањето на фрагменти издвоени од целината на Светото Писмо и занемарувањето на целокупната смисла води во ќорсокак. Еретиците не ги изложуваат зборовите Божји ниту во врска со вистината на верата, ни во врска со пораките на Светото Писмо, и не ја гледаат неговата цел. Св. Ероним сведочи дека Евангелието не се состои само од зборовите на Светото Писмо, туку и од неговото значење: „Не на површината, туку во сржта, не во лисјата на беседата, туку во коренот на знаењето. Светото Писмо е корисно за слушателите само тогаш кога се изговара со Христа, кога се изложува со Светите Отци и кога не се проповеда без Светиот Дух“.

Современоста и универзалноста на Светото Писмо

Господ Христос ги објавува Своите зборови на секое поколение, а преку Светиот Дух тие стануваат разбирливи за секој член на Црквата и на црковната заедница во целина. Зборовите на Светото Писмо имаат за цел да ги доведат верните во врска со Господ Христос, преку благодатното дејство на Светиот Дух. Апостолите најпрвин Го познаа Господа Христа преку Неговите дела, а потоа поверуваа во Писмото и зборовите кои ги кажа Исус (Јован 2, 22). За разлика од нив, ние кои сме нивни наследници, вистината за Христа ја осознаваме преку слушање или со читање на зборовите за Него, а потоа се запознаваме со Неговата Личност во заедницата на Црквата, првенствено во Светата Тајна Евхаристија.

Светото Писмо секогаш претставува една современа книга, зашто е упатена до сите генерации на човечкиот род, зашто Го проповеда Господ Исус Христос Кој дојде и Кој повторно ќе дојде. Тоа и значат Христовите зборови: „Небото и земјата ќе поминат, но Моите зборови нема да поминат“ (Марко, 13, 13). Зборовите запишани во Светото Писмо се зборови на вечен живот (Јован 6, 68), зашто верните кои ги слушаат и извршуваат, ги воведуваат во Царството на идниот век.

Здравко Пено

************************

Основи на православната вера

VI дел

Одлуките на Вселенските Собори

Вселенските Собори низ историјата, ги претставуваа собирањата на епископите од целата вселена, на кои се изразуваше единството на Црквата, вистинската вера и знаење за Бога. Единството на сите Помесни Цркви на вселенско ниво се остварува кога нивните епископи, припаѓајќи на едното тело на Црквата, исповедаат една вера, односно кога според зборовите на Св. Игнатиј Богоносец: „Епископите од сите краишта на земјата се во едната волја (мисла) на Исуса Христа“.

Соборите – израз на верата и совеста на полнотата на Црквата

Целата Црква, епископите, свештенството и народот, учествуваат во искажувањето на правилното учење или догмати за Бог како Света Троица и за Божјиот однос кон светот. Значи вистината не ја искажува првиот во ерархијата, сам и одвоен од црковната заедница, ниту, пак, вистината е дело на мнозинството. Историјата на Црквата ни покажува примери од учителите и исповедниците на верата кои не заземаа највисоки црковни достоинства, а сепак биле столбови на Православието. Таков е примерот со Св. Атанасиј Велики, кој за време на Првиот Вселенски Собор беше ѓакон. Секако, Св. Атанасиј беше таков богослов поради тоа што со целото свое битие живееше во Вистината, и заедно со сите Светии го пројавуваше соборното единство на целата Црква. Вистината е дело на целата Црква како заедница, на секој нејзин член кој со својот живот Го сведочи целиот Христос. Само Црквата, како заедница на дарови, во која постои проникнување помеѓу првиот, како мистагог и сите други членови, ја поседува и објавува вистината за целиот Христос.

Поаѓајќи од ваков начин на поимање на црковниот живот, сите одлуки на Вселенските Собори се донесени така за да ја изразуваат верата и совеста на целата Црква, а тоа правило на верата стапува на сила, секогаш кога соборските одлуки ќе поминат низ проверка, односно кога се соборно прифатени од сите членови на заедницата. Тука треба да се истражува причината, зашто и Великите Вселенски Собори, како на пример Првиот и Четвртиот, не беа прифатени одма, туку поминаа години, дури и десет години, додека одлуките да добијат екуменско (вселенско) значење. Великите Отци и Учители на Црквата не се раководеа според идејата за моќ или власт во спроведувањето на своите одлуки, туку трпеливо чекаа Вистината да биде доживеана и прифатена во секоја пора на црковниот живот.

За соборната одлука да биде израз на живата вера, таа мора да биде соопштена во сите Помесни Цркви на Светата Литургија. Без согласност од верниот народ невозможно е една одлука да се спроведе во литургискиот живот. Имено, дури откако верните со своето Амин (што значи Така нека биде), ја изразат потполната согласност со одлуката на некој Собор, тогаш истата се усвојува. Со други зборови, Соборната одлука конечно се прифаќа кога во неа во потполност се огледува литургиското и подвижничко искуство на Црквата.

Вселенските Собори го следат образецот на утврдување и соопштување на вистината кој е составен на Апостолскиот собор во Ерусалим (49 г.), кога сите Апостоли еднодушно рекоа: „Зашто на Светиот Дух и нам ни беше угодно“ (Дап. 15, 28). Тоа значи дека одлуките на Соборите подразбираат хармонија помеѓу двете волји во Црквата: Божјата, која невидливо ја соопштува Светиот Дух и човечката, искажана од епископите, кои со оглед на тоа дека Го оиконуваат Христа во Евхаристијата, имаат посебна харизма (дар), како началници и обединители на Евхаристиските собранија да го исповедаат единството на Црквата во Христа, а од таму и правилното учење на Соборите, исто онака како што тоа го правеа Светите Апостоли во раната Црква.

Одлуките на Вселенските Собори првенствено ја искажуваат вистината на верата доживеана во Крштението и Евхаристијата. Затоа, во одлуките на Соборите особено дојде до израз учењето, искажано во таканаречените Крштенски Символи на верата на Помесните Цркви, кои ги изговараа катихумените во текот на нивното Крштавање. Одлуките на Соборите, исто така, во голема мера се засновани и на антиеретичките списи од Светите Отци, кои ја исповедаа Вистината доживеана во Црквата како Литургиска заедница, наспроти еретичкото учење кое секогаш се заснова на поединечните мислења.

Здравко Пено

*********************

Старец Даниил Катунакијски

Катихеза кон оној кој сака да прими ангелска монашка схима

(прв дел)

„Побрзај да ми ги отвориш татковските прегратки, развратно го потрошив својот живот. Спасителу, не презирај го сега моето осиромашено срце, кое го упатува погледот кон непотрошливото богатство на милосрдието Твое! Зашто кон Тебе, Господи, во умиление викам: Згрешив, Отче, на небото и пред Тебе“.

Оваа трогателна прозба ја повторува секој од синовите на нашиот Отец Небесен, кој како блудниот син од Новозаветната парабола, заминал и се оддалечил од татковското благодатно огниште и многу години живеел немарно и развратно, па сега сфаќа дека го потрошил сето татковско наследство и најпосле завршил така што се изедначил со свињите, односно им се покорил на злобните демони.

Така осиромашен и духовно гладен, а немоќен да го задоволи својот глад, хранејќи се со слатк-горките желади, т. е. со сопствената волја, станува свесен во каква бедна состојба паднал: од славно изобилие и богатство доведен е до крајна беда и глад. Доаѓајќи си на себе вели: ќе се вратам повторно кај својот многумилостив татко, под чија закрила толку многу наемници и слуги си го задоволуваат гладот со леб, а јас, кој се нарекувам негов син, умирам од глад.

Значи, така покајувајќи се од сѐ срце заради својот развратен живот, тој брза трчајќи, па усрдно и со искрено покајание молејќи Го повикува својот Отец: „Згрешив, Отче, на небото и пред Тебе и не сум достоен да се наречам Твој син! Отвори ги, Те молам, повторно своите татковски прегратки и прими ме мене како еден од Твоите последни слуги“.

Повикувајќи, така, облеан со врели солзи, со скрушено срце и искрено покајание го повикува својот Отец секој кој во разврат го потрошил небесното богатство на татковската божествена благодат. Ако му се врати, покајувајќи се од сѐ срце, тој бива примен во топлите прегратки на татковското Синовство. Отфрлајќи ја, пак, според заповедта Божја старата облека на рамнодушноста, се облекува повторно во кошула на непропадливоста, се опашува со сила одозгора и на своите боси нозе „облекува сандали со спремност да го благовести на мирот“.

И се измива тогаш во купелот на вистинската исповед и срдечно покајание и се облекува во Отчевата „риза на спасението“. А Семилосрдниот Отец, „Кој не ја сака смртта на грешникот, туку да се обрати и да биде жив“ му го дарува поранешното синовство и за него го коли угоеното теле, радувајќи се со сите домашни. Ете за таква благодат ќе се удостоиш и ти, брате, кај својот Небесен Отец. Затоа отвори ги, возљубен мој, твоите уши и тоа не само телесните, туку и умните уши на својата душа и слушни го гласот на Женихот Кој ти вели: „Дојдете при Мене сите изморени и обременети и Јас ќе ве успокојам. Земете го Мојот јарем на себе и поучете се од Мене, бидејќи сум кроток и смирен по срце, и ќе најдете мир за душите ваши“ (Матеј, 11, 28 – 29).

Во овие неколку зборови се наоѓа целокупниот поредок и учење на монашката, или подобро, ангелската заедница. Дојдете, вели нашиот Спасител, при Мене сите изморени и обременети. Ете, тоа е првиот призив со кој нѐ повикува да го наследиме Неговото Царство Небесно. Токму тој призив и тој глас е она што те навело да ги напуштиш своите најблиски и сродници, како и сета испразност на овој минлив и бесцелен свет и да се приброиш кон оваа монашка обител.

И си дошол овде да се измиеш и очистиш во купелот на подвизите преку вистинско и срдечно покајание и послушност и да го понесеш лесното бреме на нашиот Господ Исус Христос, Кој ветува дека ќе нѐ одмиори од испразните и бескорисни напори на овој минлив живот во Своето Небесно Царство, „каде што нема ни болка, ни тага, ни воздишки“, ниту тиранија на бесловесните страсти, „туку живот бесконечен“.

Дојдете при Мене, вели нашиот Жених, и Јас ќе ве успокојам. Да, ќе ве успокојам ако и вие Мене Ме успокоите, искрено исполнувајќи ги Моите божествени евангелски заповеди. Земете го, вели, Мојот јарем на себе. Земете и понесете го на своето рамо јаремот Мој, а тоа е Крсната смрт што Јас прв ја претрпев, за да би можел да ве воскреснам вас кои сте умртвени од пропадливоста на телесните страсти и да ви ја подарам непропадливоста на рамноангелскиот начин на живот.

Да се понесе чесниот крст тоа значи да се распнат своите земни членови, т. е. да се умртват телесните страсти кои ја умртвуваат нашата душа и да се искоренат умните страсти на нашата душа: вообразеност, гордост, лицемерие, надменост, суета, лутење, гнев, оговарање, клевета, осудување, многуговорливост, празнословие, сомневање, славољубие, себичност, властољубие, противречење, омаловажување, препирливост, дрскост, завист, злопамтивост, злонамерност, навредливост, исмевање, рамнодушност, немарност, мрзливост, многуспиење, многујадење, тајнојадење, лакомост, опивање и сите останати душевни и телесни страсти на кои им нема крај, оти раѓаат синови и ќерќи, а ќерќите потоа раѓаат и внуци.

Нѐ поттикнува, значи, да ги умртвиме сите горенаведени свои душевни и телесни страсти и успешно да ги очистиме своите срца со вистинско покајание и одрекување од светот, со чиста сеопшта исповед и со дејствително исполнување на заповедите Господови.

Но како ние, бидејќи телесни и секаде се движиме во страсно тело, би можеле некогаш да постигнеме толку многу, што да ги победиме нескротливите пориви на своите телесни и душевни страсти? На тоа Спасителот наш вака ни одговара: Поучете се од Мене, бидејќи сум кроток и смирен по срце, и ќе најдете мир за душите ваши,

И еве, тоа се двете најсилни и непобедливи оружја со кои нас, како Свои војници нѐ наоружува Небесниот Цар, Царот над царевите: кротост и смирение. Нивна мајка, пак, е круната на сите добродетели – љубовта.

Чистата и пламена љубов, најпрвин кон Бога, а потоа и кон ближните, го прави оној што ја има во себе најкроток и најсмирен во искушенијата што го снаоѓаат по Божјо допуштение и тој од љубов се плаши од Бога и трепери пред Него, само да не биде лишен од Неговата љубов и да не го уништи богатството на Неговата божествена благодат.

Исто така чистата во Бога љубов кон ближниот го прави оној што ја поседува кроток, благ и смирен кон ближниот и се грижи низ евангелските поуки и светоотечкото мудрољубие да го усовршува во правењето добрини на ближниот.

Таквиот човек внимава на тоа како се однесува кон ближниот, за да не ги жалости, гневи и злослови не само оние што го сакаат, туку ни непријателите што го мразат. Секогаш се однесува благо, кротко и крајно смирено, бидејќи благодарение на тие добродетели тој многу лесно достигнува до најголемото совршенство. Зашто оној што ќе успее да ги здобие тие три најголеми добродетели, љубовта кон Бога и ближниот, кротоста и блаженото смирение, заедно со нив го добива и севкупното богатство на сите добродетели. Оној кој Го љуби Бога секогаш се труди да ја твори волјата Божја и внимава со страв и трепет, колку што е тоа можно, да не прекрши ниту една од Неговите заповеди и да не Го разжалости.

Преку љубовта кон Бога и ближниот тој секогаш се труди кон секого да се однесува љубезно и пријателски. На повисоките од себе и на постарите им се потчинува како на отци, со браќата се однесува со почит, а со пониските од себе исто како постар брат, не дрско и грубо, туку грижливо и со братска љубов.

Тој никогаш не се противи на приговорите, не само на браќата што се над него, туку и на оние кои му се потчинети, секогаш одговара кротко и смиреноумно. Од неговата внимателна уста никогаш не излегува остар збор, ниту навреда, ни хула, ниту, пак, било каков неполезен израз, кој би можел да го нажали или навреди неговиот постар или помлад брат, туку секогаш смирено и мирољубиво ги спречува соблазните, шири околу себе мир, љубов и слога во својата монашка обител.

Наведените добродетели не може да ги здобие оној кој во себе има себичност и гордост, зашто тоа се страсти што раѓаат непотчинување и противење, гнев и лутина кои го распалуваат човекот. Оној што е во нивна власт станува дрзок и груб, склон кон омаловажување, човек кој и кон постарите и кон потчинетите се однесува невоздржано, грубо, бесчувствително и со предрасуди. Ваквите манифестации се показател дека тој во себе има скриена себичност и гордост, кои не само што не му допуштаа на човекот да напредува кон добродетелите, туку го фрлаат во други страсти, несовладливи и достојни за осуда Божја.

Старец Даниил Катунакијски

Катихеза кон оној кој сака да прими ангелска монашка схима

(втор дел)

Поради тоа, возљубен мој, ти, кого никој не го присилува, кој по сопствена волја и произволение бараш да се облечеш во големата и навистина ангелска схима, добро внимавај и внимателно слушај ги страшните зборови на својот завет, и условите на кои ќе се обврзеш. Бидејќи ќе ги дадеш своите завети не само пред лицето на служителот на Севишниот и пред присутните сведоци, туку и пред лицето на сите оние кои во таа прилика невидливо се присутни: пред Спасителот Христос и ангелските сили кои ќе ги запишуваат твоите завети, а Сам Христос од тебе ќе бара тие да останат непрекршени и беспрекорни, во оној страшен и непоткуплив суден ден.

Замисли ја, значи, таа преголема чест и благодат, тоа непотрошливо богатство на оваа голема тајна за која те удостоил Господ! Си се удостоил, благодарение на неа, повторно да станеш Негов син и наследник на Неговото Небесно Царство. Зашто она што ќе го чуеш од устата на служителот Божји е најголем залог на Божјата промисла, тоа е божествен и небесен дар, призив.

„О, каков нов призив! О, каков таинствен дар! Второ крштение примаш денес брате, со изобилие на дарови од човекољубивиот Бог: се очистуваш од своите гревови и син на Светлината стануваш, па и Христос Бог наш ти се радува заедно со светите Свои ангели, колејќи го угоеното теле заради твоето покајание. Дојди, затоа, ти кој си се удостоил за тој призив, откажи се од острастеноста кон ништожни нешта. Замрази ги желбите што надолу те влечат, и сиот свој копнеж кон небесата управи го. Не се свртувај назад за да не станеш солен столб како Лотовата жена и да не бидеш како она куче што се враќа на својата блувотина, и за на тебе да не се исполни зборот Господов: ’Никој што ја ставил раката своја на ралото и погледнува назад не е достоен за Царството Божјо‘ (Лука 9, 62). Не е мала опасноста што ти се заканува тебе, кој сега ветуваш дека ќе се придржуваш кон сѐ она што претходно беше речено. Ако се случи подоцна да го занемариш ветувањето и повторно се вратиш на претходниот живот, или да се одвоиш од Старецот и браќата со кои се подвизуваш, или, пак, дури и да останеш но со немар и без почит ги проживееш своите денови, твојата вина ќе биде многу потешка отколку порано, бидејќи сега многу повеќе благодат уживаш покрај страшниот и неизмамлив Христов свет Престол. Подобро е, како што се вели, да не се заветуваш отколку да се заветуваш, па да не исполниш (Проп. 5, 5). Немој ни да помислиш дека дури пребиваш овде ќе можеш успешно да се избориш со невидливите непријателски сили. Подобро знај дека веројатно ќе ти следуваат поголеми борби отколку што беше твоето досегашно борење против него (непријателот). Нема никогаш да биде посилен од тебе, ако те затекне утврден со силна вера во Оној Кој те води и со љубов кон Него, како и со спремност на секаква послушност и смирение. Затоа нека бидат подалеку од тебе непослушноста, противењето, гордоста, спорењето, пакоста, зависта, гневот, викањето, богохулењето, тајното јадење, дрскоста, пристрасноста во пријателствата, многуглаголивоста, препирањето, роптањето, заговарањето, силната желба за стекнување на нешто ништожно и сите други облици на злобата, што го предизвикуваат гневот Божји против оние кои така постапуваат, и тогаш во нив доаѓа да се всели погубителот на душите. Наместо сето тоа подобро е да се стекнуваат добродетели какви што им доликуваат на светиите: братољубие, тихование, благочестие, размислувања за зборовите Божји, читање, одржување на срцето чисто од нечисти помисли, работа според можностите, воздржание, трпение до смрт, на што и најпрво се завети, и најпосле откривање на скриените тајни на своето срце, како што нѐ учи Бог. Се крштеваа, вели, и ги исповедаа своите гревови (Матеј, 3, 6)“.

Најмногу обрати внимание на најзначајното од она што е наведено горе во поуката, односно на овие зборови: „О, каков нов призив! О, каков таинствен дар! Второ крштение примаш денес брате…“, итн., зашто овие зборови се најдостојни за нашето внимание. Преку овој нов призив на Божјата и неискажлива промисла ти повторно се обновуваш и стануваш нов човек, со душа чиста како новороденче кое излегува од купелот на Светото Крштение.

А во текот на Светото Крштение, кое е најголема Тајна, оној што се крштева во име на Света Троица ветува преку кумот дека ќе Му биде верен на Христа и дека ќе живее подобно, праведно и православно. Голема е веројатноста, сепак, дека крстените деца нема правилно да бидат подучувани за овие нешта ниту нивните родители, а ни кумот. Затоа што ни тие не се доволно учени кога е верата во прашање, па кога ќе пораснат тие лесно можат да паднат во лошо друштво, да ја отфрлат ризата на крштението, да останат лишени од Божествената благодат и така да се оттуѓат од синовството и небесното наследство.

Кога ќе се најде во таква ситуација, човекот може и да се смета достоен за прошка, изнесувајќи го како свое оправдување тоа дека не се нашол човек да го поучи и посоветува како да ги чува заветите дадени на светото крштение. Но кога благодарение на добрината и благоста Божја ќе се удостои да го прими и тоа второ крштение, крштение преку Тајната Покајание, крштение кое не го прима како она првото како новороденче, туку како возрасен човек, какво оправдување ќе има ако повторно ги погази страшните завети кои ги дал пред Бога и пред луѓето и тоа не во потполно незнаење, туку со полна свест и своеволно?

Затоа ти, возљубен мој, кога веќе си се удостоил на така благодатен дар, осигурај ја и добро утврди ја својата душа и тело од подмолните стрели на душегубната змија која сега ќе те напаѓа со уште поголема јарост и завист, само за повторно да ја симне од тебе оваа нова, од Бога исткаена риза на второто синовство.

Нека стражар и чувар над твојот ум секогаш биде оваа страшна Тајна, која му се откри на светиот и велик отец наш Антониј. Кога неговата душа придружувана од светите ангели, минувала низ воздушните митарства и кога демоните со најголем бес барале од неа да положи сметка за своите дела во животот, светите ангели одговориле: „Сите прегрешенија направени пред одрекувањето од светот, веќе се потполно простени преку тајната покајание и примање на ангелоподобниот живот, кој е единствен во христијанството. А, ако имате нешто за осуда во текот на неговиот подвижнички живот, тоа вие покажете го“. Бидејќи немале ништо да прикажат што би било за прекор и не нашле ништо за осуда, демоните посрамени се повлекле.

Затоа од тебе се бара голема будност и внимание за да би можел тоа толкаво богатство, какво што е овој божествен дар, да го сочуваш од нападите на невидливите душегубни разбојници. А, Оној Кој те повикал, „семилосрдниот и многумилостив Бог, Кој пречистото срце на несфатливата Своја добрина го отвора на секој кој Му доаѓа со желба и топла љубов, и Кој рекол: ’Ако и жената го заборави својот пород, Јас нема да те заборавам‘, Кој и твојата желба ја знае и на твојата намера ја приложува Својата моќ за исполнување на Неговите заповеди, нека те прими, и прегрне и штити, и нека ти биде силна тврдина против лицата демонски, камен на трпение, причина за утеха, дарител на цврстина, стекнување на благодушност, помошник во храброста, Кој ќе легнува и станува со тебе, засладувајќи и радувајќи го срцето твое со утехата на Светиот Дух Свој, удостојувајќи те и за уделот на светите и преподобни отци наши: Антониј, Евтимиј, Сава и сите останати преподобни отци, кои во монаштво Му угодија на Христа; нека со нив и ти го наследиш Царството Небесно во Христа Исуса, нашиот Господ, Кому нека е слава и власт, царство и сила, со Отецот и Светиот Дух, сега и секогаш и во век и веков. Амин“.

**********************

Плико

Еден свештеник од далечен и голем град бил особено вреден и пожртвуван. Многу се грижел за своите парохјани. Средувајќи го летописот на црквата се сетил на една своја стара парохјанка која неодамна се разболела. Таа живеела сама, немала никакви приходи, ниту некој да се грижи за неа. Решил да се обрати до Центарот за социјална работа, но претходно, како своевидна „прва помош“, додека не дојдат тие средства, решил да ѝ испрати нешто од сопствените пари, колку што имал и можел да си дозволи. Го тргнал настрана ракописот на кој во моментот работел и почнал да собира пари. Приложил сè што имал, дури и она што го имал оставено за вонредни околности. И така, зрно по зрно – погача. Парите ги ставил во едно плико, го напишал нејзиното име и пликото го оставил на масата. Имал намера утредента после службата да замоли некого од парохјаните да и ги однесе парите на старицата, а тој би можел да појде да ја посети следниот ден.

Кога го направил сето тоа, тој продолжил со започнатата работа. Тогаш некој тропнал на вратата. „Кој ли е сега во ова ноќно време?“, се запрашал свештеникот. Не сомневајќи се ништо, дошол до вратата и ја отворил. Во тој миг видел маскиран човек со пиштол во раката. Вперувајќи го во него пиштолот, тој грубо му се обратил:

„Парите или животот!“. Свештеникот немал каде, морал на крадецот да му ги предаде парите што ги имал. Го зел пликото што било наменето за старата госпоѓа и со тажно срце му го предал на крадецот.

Некое време крадецот превртувал по канцеларијата и бидејќи не нашол ништо вредно, си заминал не повредувајќи го свештеникот. Кога во своето засолниште крадецот го извадил од џеб пликото и на него го прочитал името на онаа за која било наменето, застанал како погоден од гром. Нешто го стегнало во грлото. Имал чувство дека ќе се задуши. Се свиткал на земја и почнал горко да плаче. На пликото било напишано името на неговата сопствена мајка. Парите биле наменети за неа!

Неговата заспана совест најпосле се разбудила. Си помислил: „Свештеникот се грижи за мојата мајка и ѝ праќа пари. А јас мајка ми не сум ја ни посетил, ниту прашал како е и дали има од што да живее. Дури ги украдов и парите што беа за неа. Како човек сум јас? Во што се претворив?“ Ги избришал солзите и повторно отишол кај свештеникот. Влегол, паднал на колена и побарал прошка. Свештеникот го исповедал и благословил. Крадецот потоа пошол кај својата мајка и го однел пликото и поздравот од свештеникот. Таа ноќ нешто се променило во него. Решил да престане со дотогашниот живот. Почнал да живее со мајка си. Никогаш веќе не крадел, туку нашол работа и се грижел за својата мајка.

Љубовта има толку сила што може да прави чуда и да ги препораѓа луѓето.

 

********************

Што во животот ставаме на прво место?

Еден професор влегол во амфитеатарот носејќи ранец, кој го положил на катедрата и своето предавање го започнал со прашањето:

„Што во животот ставаме на прво место, односно што ни е најважно?“

Додека студентите размислувале како да одговорат, професорот на катедрата ставил голема празна тегла и ја наполнил со тениски топчиња. Потоа им ја покажал теглата на студентите и ги прашал дали е полна. Помалку зачудени од прашањето, студентите одговориле потврдно. Потоа професорот во теглата истурил ситни камчиња, кои се истркалале во празните простори меѓу топчињата. Повторно прашал дали теглата е полна. Студентите одговориле дека е.

Тогаш професорот од големото ќесе истурил во теглата песок. Песокот ги пополнил празнините помеѓу топчињата и камчињата. И повторно ги прашал студентите дали теглата е полна. Студентите потврдиле, обидувајќи се да сфатат што всушност професорот сакал да им каже.

Тогаш професорот извадил две пластични затворени чаши полни со кафе, кои ги истурил во теглата. Кафето го натопило песокот. Студентите се насмеале. „А сега?“, прашал професорот додека се смирувала смеата на студентите.

„Драги колеги, сакав на сликовит начин да ви прикажам што во животот треба да има приоритет. Замислете дека оваа тегла е вашиот живот. Тениските топчиња се најважните нешта во животот, а тоа се: семејството, верата, здравјето, децата… Затоа животот би имал смисла и би бил исполнет дури и кога ништо друго не би имало во него. Камчињата ги претставуваат важните работи, како што се: работата, куќата, колата и сл., а песокот се сите останати мали работи. Ако теглата најпрвин ја наполните со песок, во неа ќе нема место за тениските топчиња и камчиња. Исто е и во животот. Ако ги потрошите своето време и енергија на безначајни работи, никогаш нема да имате време за оние што се вистински важни.

Водете сметка за овие битни нешта: во недела одете во црква, играјте си со децата и поучувајте ги со својот личен пример. За сѐ разговарајте и договарајте се со брачниот другар. Поделете ги куќните обврски. Почитувајте и посетувајте ги родителите. Исклучете го телевизорот барем еден ден во неделата. Прочитајте добра книга. Секогаш може да се стигне да се исчисти домот и направат ситните поправки. Утврдете го редоследот на работите и што треба да има првенство. Најбитни се тениските топчиња – она што во животот е навистина важно. Не може да се стигне на сто места во исто време, ниту можат да се исполнат сите желби – ваши или туѓи. Не дозволувајте да ве затрупа песокот. Затоа внесете ред во својот живот“.

Една студентка прашала што претставува кафето. Професорот се насмеал. „Кафето го сипав за да ви покажам дека без разлика колку и да мислите дека животот ви е преисполнет со рокови и обврски, секогаш има место барем за едно кафе и разговор со драгите пријатели“.

*********************

За значењето на празникот Сретение Христово

Историјат на празникот Сретение Христово

Според Мојсеевиот закон било предвидено секоја жена што ќе роди машко дете да се смета за нечиста седум дена, а уште триесет и три дена таа воопшто не смеела да дојде во допир со ништо свето, ниту, пак, да го посети храмот. Пресвета Богородица, која немала потреба од очистување, бидејќи преку девственото зачнување и раѓање ја осветила својата утроба, заради искупувањето според законот, после навршувањето на четириесетте дена го посетила храмот и Го принесла својот Син пред Господа. Во тоа време, како што сведочи Евангелистот Лука, во Ерусалим живеел праведниот старец Симеон, кому му било ветено дека нема да ја види смртта сè додека во своите раце не Го прими Спасителот на светот. Воден од Светиот Дух тој влегол во храмот, токму во мигот кога Пресвета Богородица Го донела Младенецот Христос за да Го принесе пред Господа. Тогаш св. Симеон ја изрекол познатата фраза „Сега го отпушташ својот раб со мир Владико… “ и пророштво дека нејзиниот Син ќе биде „за паѓање и подигање на мнозина во Израилот и знак против Кого ќе се говори. А и на тебе самата меч ќе ти ја прободе душата, за да се откријат мислите на многу срца“ (Лука, 2, 34 – 35).

Празникот Сретение Христово влегува во бројот на 12 – те Големи празници, но не Господови, туку Богородични празници. На тоа укажува и неговото обележје дека ако се падне во недела, тогаш воскресната служба не се заменува со службата на празникот, што е карактеристично за Господовите празници, туку се пее заедно со неа. Овој празник има еден ден претпразненство и седум дена попразненство.

Празникот Сретение започнал да се слави во Ерусалим и тоа кон крајот на IV век, како „четириесеттиот ден после Богојавление“. Преданието вели дека се славел со огромна свеченост и „со најголема радост како за Пасха“. Значи во почетокот тој имал локално обележје, но подоцна, како што сведочат изворите, постепено се пренесувал по целата Црква. Според хронографот Теофан, овој празник бил прифатен во Цариград за време на Јустинијан, а во спомен на чудото кое таму се случило. Имено, болестите во Цариград и силниот земјотрес во Антиохија, направиле огромна штета. Но премилостивиот Бог му открил на еден праведен човек дека неволјите ќе престанат ако овој празник започне да се слави на тие простори. Така и се случило.

Најмногу проповеди на овој празник потекнуваат од Палестина. Есихиј презвитер ја напишал првата проповед и таа до денес е сочувана. Потоа проповеди напишале и Ерусалимските Патријарси Тимотеј и Софрониј, св. Кирил Александриски, Теодот еп. Анкирски, св. Амфилохиј Икониски, св. Методиј Патарски, св. Јован Златоуст, св. Кирил Ерусалимски, св. Григориј Чудотворец и св. Георгиј Никомидиски. Црковните песни и химни ги пишувале Патријарх Герман, монах Јован, Анатолиј, Андреј Пир, св. Андреј Критски и монах Косма.

Литургиското значење на празникот Сретение Христово

Празникот Сретение Христово не е едноставно празник кој се однесува само на Богочовекот Христос и објавува само еден настан од Божјиот Домострој за спасението на човекот, туку е и празник на човекот кој живее со Христа. Меѓу најзначајните личности, кои овој празник покрај Христос и Богородица ни ги претставува, се и старецот Симеон и пророчицата Ана. Самиот настан пренесува една силна порака, прави една нераскинлива врска меѓу овие личности, толку важни за нашето разбирање на празникот. Пред нас го имаме светиот Симеон, наречен праведен и исполнет со Дух Свети кој ја очекувал „утехата Израилева“, кој се удостоил да дојде во храмот за да Го пресретне Христа, да Го земе во своите раце, а бидејќи исполнет со сила одозгора, и да Го препознае како Богочовек преку дејството на Светиот Дух. И ние не правиме просто само спомен на неговата личност, туку покрај тоа, вдлабочувајќи се во зборовите кои евангелистот Лука ги напишал за неговиот карактер, се трудиме да извлечеме и една, пред сѐ, егзистенцијална порака.

Никој не може да Го сретне Бога ако нема духовни сили, ако не е воден од Светиот Дух, ако Он не му ги открие наднебесните таинства. Светиот Дух Кој сѐ движи, буди и раздвижува, го поткрепува секој наш чекор во стремежот да се соединиме со Него. Но за да се соединиме со Христа потребно е да извршиме соодветен егзистенцијален чекор – преобразба на нашиот внатрешен живот. Нашето спасение зависи од нашиот однос со Христа, од тоа како ние се подготвуваме за средба со Христа. А средбата со Него не е сетилна, туку вистинска морална и духовна преобразба на човечката личност. Не случајно Црквата востановила на Вечерната богослужба да се пее онаа величествена фраза што ја изрекол старецот Симеон во мигот кога во своите раце Го држел Богочовекот Христос: „Сега го отпушташ својот раб со мир Владико, според зборовите Твои…“. Оваа фраза сите нас нѐ повикува да стекнеме мир со Бога и ближните, мир во помислите, да го стекнеме мирот кој го израмнува патот до средбата со Богочовекот Христос, мирот кој ја доживува својата полнота во мигот на таа средба. А таа средба се извршува за време на Божествената Литургија, кога нашата природа се причестува со Христовата Богочовечка природа.

Боговдахновеното пророштво на праведниот старец Симеон, дека меч ќе ја прободе душата на Богородица и дека ќе се откријат мислите на многу срца, во целост се исполнило под Крстот на нејзиниот Син. Страдањата на Спасителот, преку различното расположение на апостолите ги откриваат и сите наши внатрешни расположенија. Петар, претходно ревносен, сега се одрекува од Него, учениците Го напуштаат, Јован останува и плаче под Крстот, Јуда се предава на сатаната. И целиот живот на Црквата го повторува ова пророштво: едни се спасуваат останувајќи во нејзините прегратки, други ја одрекуваат нејзината спасителна димензија.

Празнувајќи го настанот на Сретението Христово и внесувајќи ја неговата символика во нашите животи, се наоѓаме и пред уште една таинствена цел: да сѐ подготвиме за средба со Воскреснатиот Христос. На Воскресението му претходи Великиот Пост, кој секогаш календарски стои во близина со Сретението. А постот е време кога сите ние имаме прилика да направиме макар и најмала преобразба на нашиот внатрешен човек, кој заробен од гревот се буни против законот Христов. Пред нас се наоѓа една прекрасна патека, чијшто крај води до празниот гроб Христов. И доколку се потрудиме да принесеме и најмал труд во духовниот раст и напредок во добродетелите, ќе станеме сместувалиште на Светиот Дух, со Чијашто благодатна поткрепа, како духовни атлети, а по молитвите на Пресвета Богородица ќе стигнеме до крајот на таа патека. А таму, нѐ очекува секогаш радосната вест дека „Он не е овде, но воскресна“.

***********************

За значењето на празникот Богојавление

Историјат на празникот

Поврзаноста на празниците Рождество Христово и Богојавление е воочлива во самата содржина на богослужбените песни. Во стихирите на празникот Рождество Христово наоѓаме мисли и изрази кои се однесуваат на празникот Богојавление, а во Богојавленската служба изрази кои се однесуваат на Рождеството. Тоа се оправдува со фактот дека во почетокот на 6 / 19 јануари се славел еден колективен празник (επιφὰνεια, ϑεοφὰνεια = Богојавление), кој соединувал повеќе настани од Христовиот живот на земјата, односно се празнувало општото Божјо јавување на земјата. Подоцна кога од празникот на 6 јануари се издвоиле останатите спомени (како на пример Рождеството Христово), главниот спомен кој останал да се празнува на овој ден било Крштението на Господ Исус Христос на реката Јордан.

Во историјата на празникот Богојавление можеме да следиме три периоди: првиот е периодот на III век кога Богојавлението е главниот настан кој се празнува на 6 јануари, но е поврзан со повеќе настани од Божјото јавување на земјата; потоа вториот период е IV век, кога Рождеството Христово станува центар на празнувањата во овој ден; и третиот период е крајот од IV век и подоцна, кога споменот на Рождеството Христово се издвојува од Богојавлението.

Празникот Богојавление се нарекува така зашто во мигот на Крштението Христово „се покажа поклонувањето на Света Троица“. Отецот зборуваше од небото за Синот Кој се крштева, Синот Божји се крштеваше од св. Јован и како таков беше посведочен од Бога Отецот, а Светиот Дух Кој слезе во вид на гулаб го потврди гласот на Отецот. Уште се нарекува и „Просвештение“, зашто во древноста во навечерието на празникот, по примерот на Христа се крштевале и со Божјата благодат се просветлувале огласените.

Овој празник започнал да се слави на Истокот уште во III век и тоа особено во Египет. Првото сведоштво за него го наоѓаме кај св. Климент Александриски (215 г.), во неговото дело „Стромата“, каде што вели дека следбениците на гностичкиот еретик Василид уште пред православните започнале да го слават овој празник. Имено, за нив овој празник имал големо значење – нивното учење вели дека Христос бил само обичен човек, а станал Син Божји во мигот на Неговото Крштение. Православните, пак, спротивставувајќи му се на ваквото погрешно учење на гностиците, го востановиле овој празник објавувајќи ја преку него особено силната и длабока смисла на Божјото јавување. До почетокот на IV век Богојавлението веќе се славело насекаде. Неговата самостојност започнува на Истокот, од каде што подоцна е пренесен на Запад.

Според главниот спомен на Богојавление – Крштението Христово, во древноста, во навечерието на празникот се извршувало осветување на водите за крштение и биле крштевани огласените. Исто така особено значајна е традицијата на големото торжество на реката Јордан, во која на полноќ многумина влегувале во водата да се искапат, а ова капење ги очистувало телесните и духовните рани. Според Уставот, во навечерието на празникот и на самиот негов ден се врши осветување на водите. Стихири за богослужбата на овој празник имаме од: Јован монах, Визант, Козма монах, Анатолиј, Патријархот Герман, а каноните ги напишале св. Јован Дамаскин и св. Козма Мајумски.

Специфично за празникот е и тоа што во древноста, Александриските епископи според одредбите на Првиот вселенски собор, секоја година за Богојавление ги испраќале и своите посланија до старешините на црквите во кои бил објавуван датумот на празникот Воскресение за таа година. Старешините потоа им го објавувале тој датум на верните. Тоа го практикувале зашто токму во Александрија цветала астрономската наука. Така, Црквата зачувала многу пасхални посланија од Александриските епископи, меѓу кои се и оние на светите Теофил, Дионисиј, Атанасиј и Кирил Александриски.

Смислата на празникот Богојавление

Христос „на секому му ја даде можноста да ја стекне благодатта на синовството, да го стекне Богојавлението во својот личен живот. Тоа јавување Божјо го сочинува богопознанието, а бидејќи тоа е егзистенцијално собитие, затоа и го предизвикува спасението“ (Јеротеј Влахос).

Собитието на создавањето е едно чудесно таинство во кое Троичниот Бог се јави и го повика човекот од небитие во битие, го создаде според образот на Словото, вдахнувајќи во него живот преку Светиот Дух. Човекот живееше во благодатно заедничарење со Бога, за него небесата беа отворени и од таму тој го слушаше гласот на својот Создател, разговараше со Него сѐ до мигот кога заради неговата непослушност тој ја изгуби благодатта и заедницата со Бога. Како последица на тоа небото се затвори за сиот човечки род, кој сега веќе не можеше да преуспева во духовниот живот, ниту да бива поткрепуван и просветлуван од Божествената благодат. И живеејќи без Бога, валкајќи се, потопувајќи се во нечистата и матна вода на гревот човекот достигна страдање, кое, пак, за своја последица го имаше целосното деформирање на неговата личност.

Но, Божјата љубов и сострадание кон родот човечки е толку голема, што Бог Отецот Го испрати Синот Свој, чиешто доаѓање на земјата имаше за цел да му ја објави на човекот предвечната Божја промисла за него, според која тој е создаден по образ и подобие на Христа, Словото Божјо. И еве, Крштението Христово ни покажува дека Он дојде при нас, го зеде нашиот образ, за да го очисти, просветли и облагодати за ние полесно да дојдеме до Него. Он е Новиот Адам Кој сега повторно го отвора небото, од каде гласот на Отецот ја покажа, ја објави обожената човечка природа примена од Христа. Јавувањето, пак, на Светиот Дух во вид на незлобив и кроток гулаб, го објави крајот на потопот од гревот и почетокот на несфатливата милост Божја кон нас луѓето. И сето ова Бог го направи  за да можеме ние повторно да се искачуваме кон Бога и да стекнеме заедница со Него.

Така, значи Пресвета Троица учествуваше во создавањето на човекот и ете, сега повторно Пресвета Троица учествува во неговото пресоздавање. И тоа покажува една голема богословска тајна: дека единствено човекот, кој е создаден според образот Христов, може да биде посветеник и поклоник на Пресвета Троица. Затоа Црквата овој ден го нарекува и празник на пресоздавањето на човекот, почеток на неговото обожување.

Богојавлението, пак, за нас почнува во крштелниот купел, кој е духовна утроба што нѐ преродува за еден висококвалитетен и достоинствен живот. Ние во крштението се очистуваме, ја отстрануваме Адамовата нечистотија, го измиваме нашиот внатрешен човек. Ја примаме благодатта Божја, го примаме залогот на Духот, но го примаме со можност да се усовршуваме. Според тоа, кога човекот прави гревови, тој ја валка веќе очистената и измиена негова природа. Тогаш благодатта се повлекува од него и тој духовно умира зашто ја губи својата заедница со Бога и можноста што ја примил на крштението. „Секако благодатта не се губи целосно, но во овој случај таа не го врши спасението“ (Ј. Влахос).

Сепак радоста на празникот Богојавление е токму во верата дека сѐ може одново да се измие, очисти, обнови и повторно да се роди. А тоа се случува во мигот кога ние суштински ќе се доближиме до празникот и ќе сфатиме дека очистувајќи се повторно ќе ја привлечеме благодатта Божја во нашиот живот. Колку и да сме извалкани, помрачени и со своите гревови оддалечени од Бога, сепак, во нас не згаснала надежта и жедта за доброто, совршеното и убавото. Тогаш кога ќе одлучиме да живееме во совршена послушност кон Бога, исполнувајќи ја Неговата најголема заповед за љубов кон ближните, тогаш и небото на нашиот внатрешен живот постојано ќе биде отворено и ние слободно ќе разговараме со Бога, Чијашто светлина ќе го озарува целокупното наше битие.

 

*********************

Историјат на празникот Рождество Христово

Рождеството Христово е празник „од кој следат сите други Господови празници: Богојавлението, Преображението, Страдањата, Крстот, Воскресението и Вознесението. Без раѓањето немаше да постои Воскресението, но и без Воскресението немаше да се исполни целта на Божјото Вочовечување. Сите овие Господови настани се единствени. А, ние ги делиме за да ги празнуваме и за да се вдлабочиме во содржината на празниците“ (Јеротеј Влахос).

Еден од најсвечените и втор по големина и важност меѓу дванаесетте големи празници е Рождеството Христово. Познато е дека овој празник започнал да се слави во IV век и тоа на 25 декември / 07 јануари, но всушност самиот ден и месец на раѓањето Христово не се познати. Постојат неколку причини кои ни ја откриваат смислата и значењето на практиката Божик да се слави токму на овој датум, зашто отпрвин, во првите три века, овој празник бил славен заедно со Крштението Господово (Богојавление) на 06 / 19 јануари, за потоа според Божјата промисла да се одвои и да го добие своето вистинско значење и целина.

Практиката Божик да се слави заедно со Богојавление се задржала до IV век заради древниот христијански поглед на човекот, кој не му придавал толку значење на телесното раѓање и телесниот живот, колку што на духовното раѓање (крштението), и на телесната смрт како раѓање за вечен живот. Древните христијани најголемо значење му давале на Воскресението, односно на неделата, потоа на Духовден, како и на празниците на мачениците. Дури и Крштението Христово (επιφάνεια, ϑεοφάνεια = јавување, Богојавление) било празнувано понагласено отколку Неговото Рождество. Кога сме кај Крштението, тоа најпрво почнало да се слави меѓу еретиците гностици, чиешто учење било дека Господ Исус Христос станал Син Божји за време на Неговото Крштение, а дека до тогаш тој бил само обичен човек. Црквата, пак, спротивставувајќи му го своето учење, му ја дала вистинската длабока смисла на овој празник, кој во почетокот претставувал еден колективен празник што го објавувал Христовото јавување на земјата. Така, тој опфаќал повеќе настани од Христовиот живот на земјата во кои се објавува Неговото Божество. Но потоа било сосема природно полека да почнат да се издвојуваат од тоа колективно празнување одделните настани, како на пр. Неговото Раѓање, чудото во Кана Галилејска итн. На тој начин, Божик се одвоил од Богојавление и започнал да се слави на 25 декември, и тоа најпрвин на Запад (Рим, 354 г.), а потоа полека бил воведен и низ сиот православен свет.

Но која е смислата за славењето на Рождеството Христово на 25 декември?

Кога престанале прогоните и мачеништвата започнал повеќе да се цени земниот живот. Од друга страна, пак, 25 декември бил ден кога Римскиот незнабожечки свет го славел празникот на непобедливото сонце. Овој пагански празник бил проследен со голема свеченост, како во царскиот двор, така и меѓу обичниот народ. Се верувало дека на тој ден сонцето прави поголеми кругови и дава посилна топлина и светлина, што се сметало како победа на светлината над темнината – роденден на сонцето. Овој култ во Римската Империја дошол од Источните краишта, од Сирија и Египет.

За време на светиот и благоверен цар Константин Велики празникот на непобедливото сонце добил поинакво значење. Христијаните, чијшто стремеж бил да го христијанизираат незнабожечкиот Римски свет, започнале на истиот ден кога паганите го славеле бесмислениот празник посветен на раѓањето на сонцето, да го прославуваат денот на Раѓањето Христово како ден во кој Христос, вистинското Сонце, влегува во овој свет за да го осветли со духовната светлина. Црквата Христова ги повикала римските пагани да го остават празнувањето на раѓањето на физичкото сонце и да Го прославуваат Божественото Сонце и Неговото доаѓање во светот.

Ситуацијата во источниот дел на Империјата била поинаква. Додека на Запад Божик се славел на 25 декември / 07 јануари, на Исток сѐ уште се негувала практиката тој да се слави заедно со празникот Богојавление на 06 / 19 јануари. Всушност св. Григориј Богослов бил првиот кој во Цариград во 379 година започнал да го слави Рождеството Христово на овие простори.

Се верувало дека споменатиов празник најдоцна бил воведен во Ерусалим. Постои едно предание според кое празникот Рождество Христово во Ерусалимската Црква го вовел епископот Ерусалимски Јувенал (V век). Имено, овој епископ испратил писмо до папата Јулиј I, во кое тој упатува молба да се испитаат книгите од Римските библиотеки и архиви за да се утврди точниот ден на раѓањето на Спасителот, кој тие би можеле да го исползуваат за празнување на Рождеството Христово. Како причина за тоа тој го наведува и следниов податок, со кој се потврдува и Ерусалимската практика да се прави литија до местото каде што се случил тој настан: „Зашто ние не можеме во еден ист ден да стигнеме и на местото на раѓањето (Витлеем), и на местото на крштението (Јордан), бидејќи Витлеем е три милји јужно од Ерусалим, а Јордан 18 милји источно“. Од ова јасно се гледа дека во тоа време во Ерусалим Божик сѐ уште не бил одвоен од Богојавление. Во одговор на тоа барање, папата Јулиј I на Ерусалимјаните им го препорачал 25 декември како датум на кој веќе во сите христијански Цркви се прославува Божик.

Целосната Божикна служба може да се следи од VII или VIII  век, а му припаѓала на еп. Порфириј Успенски, и сега се наоѓа во Публичната библиотека. Понатаму, Божикната служба ја има и во еден Грузиски ракопис од IX  век кој, пак, ја изложува Ерусалимската практика да се прави литија до местото на Раѓањето Христово.

На Рождеството Христово му претходат две недели, една на праотците, а друга на отците, кои Црквата им ги посветила на Христовите предци по тело и воопшто на сите старозаветни праведници. Божик има 5 дена претпразненство и 6 дена попразненство. Специфично за периодот на претпразненство е тоа што Типикот пропишува да се извршува службата на Навечерието на Божик – Царски Часови заедно со Изобразителна, еден или неколку дена пред Рождеството Христово, зависно од тоа во кој ден од неделата тоа ќе се падне. За периодот на попразненство, пак, Црквата избрала да ги опфати спомените на св. првомаченик Стефан, на 2 илјади маченици запалени во Никомидија во 302 г., ден после Христовото Рождество, потоа споменот на оние 14 илјади деца убиени од страна на цар Ирод.

Црковните песни и химни ги напишале повеќе химнографи: Роман Мелод го напишал Великиот кондак на Божик, при што од него е сочуван само еден мал дел во кој спаѓа и познатиот кондак „Дева Днес“; освен него пишувале и Герман Патријарх Цариградски, Анатолиј, св. преп. Касијана, св. Јован Дамаскин, св. Козма Мајумски (го напишал првиот канон на Рождество, во кој првите стихови се земени од Божикната беседа на св. Григориј Богослов), св. Андреј Критски.

***********************

Јован Златоуст, Патријарх Константинополски

Слово за Рождеството на нашиот Спасител Исус Христос

Гледам необична и чудесна тајна. Ги слушам пастирите кои не свират напразно, но пеат небесна химна. Ангелите пеат, архангелите воспеваат, херувимите песнословат, серафимите славословат и сите празнуваат, гледајќи Го Бога на земјата и човекот на небесата. Вишниот долу од снисходење, а долниот горе по човекољубие. Денес Витлеем приличи на небото. Зашто, наместо ѕвезди, ги прими ангелите кои пеат, а наместо сонце, неописливо го смести Сонцето на правдата. И не прашувај како, зашто каде што сака Бог, се победува природниот чин. Зашто посака, смогна, слезе и го спаси човекот. Сите Му служат на Бога во ова дело. Денес ОНОЈ КОЈ Е се раѓа, и ОНОЈ КОЈ Е станува она што не беше. ОНОЈ КОЈ Е Бог, станува Човек, не отстапувајќи од Божеството. Ниту преку отстапување од Божеството стана човек, ниту пак, преку напредок, од човек стана Бог. Бивајќи Бог Слово, бестрастно стана плот, оставајќи ја Својата природа непроменета.

Бидејќи сите се веселат од радост, и јас сакам да се веселам, сакам да играм, сакам да торжествувам. Но, играм без да свирам гитара, без да носам гранки од бршлен, без да држам флејта, без да палам ламби, но наместо музички инструменти, ги носам пелените Христови. Зашто тие ми се надеж, тие ми се живот, тие ми се спасение, тие ми се флејта, тие ми се гитара. Затоа и доаѓам нив носејќи ги, та преку нивната сила да добијам крепко слово и да речам, заедно со ангелите: „слава на Бога во височините,“ а со пастирите: „на земјата мир, меѓу луѓето добра волја.“ Денес, Оној Кој неизречиво се роди од Отца, од Дева се раѓа, за мене неискажливо. Но, тогаш по природа се роди предвечно од Отца, како што знае Родителот. Денес пак, повторно натприродно се роди, на начин каков што знае благодатта на Светиот Дух. И горното Негово раѓање е вистинско, и долното раѓање е нелажно, и навистина Бог од Бога се роди, и навистина Истиот како човек од Дева се роди. Горе од Единствениот, Единствен Единороден, а долу Единствен од единствена Дева, Истиот е Единороден. Зашто, како што е нечесно да се замисли мајка при горното раѓање, така е хулно да претпоставиме дека има татко при долното раѓање. Отецот роди без да се намали Неговата Божествена природа, и Дева неизменливо се породи. Ниту Бог се намали кога роди, зашто богоподобно роди, ниту Дева претрпе промена кога се породи, зашто натприродно се породи. Ниту небесното раѓање може да се објасни, ниту вочовечувањето може да се испита. Тоа дека денес Дева Го роди го знам. Тоа дека предвечно од Отецот се роди – верувам. И научив молкум да го почитувам Неговото раѓање, без чудни испитувања и бесполезни расправии. Зашто, за сѐ што се однесува на Бога, не треба да се настојува на природниот происход на работите, но да се верува во силата на Оној Кој управува со сѐ. Што има понормално од тоа мажена жена да роди? Но, исто така, што има почудно од тоа да роди дете девица, без маж, и да остане девица? Затоа, можеме да го истражуваме тоа што станува согласно природните закони. Но, тоа што станува на начин натприроден, да го почитуваме молкум. Не зашто е опасно, но зашто е необјасниво.

Како што умешниот мајстор, наоѓајќи корисна граѓа, прави прекрасен сад, така и Христос, наоѓајќи ги свети телото и душата на Дева, си украси Себе Си одушевен храм и на начин на кој сакаше, создаде човек во Дева, се облече во него (уште од зачнувањето) и денес доаѓа, без да се срами од човечката природа. Зашто не го чувствуваше како навреда тоа што го носи сопственото дело, додека пак, на тварта ѝ се дарува најголема слава, зашто стана облека на Творецот. Но, што да кажам, што да проговорам? Зашто ме восхитува чудото. Старецот на деновите стана дете, Оној Кој седи на висок и возвишен престол се полага во јасли, недопирливиот, едноставниот, несложениот и бестелесниот со раце човечки се повива. Оној Кој ги крши оковите на гревот, со пелени се повива, зашто тоа го сака. Зашто сака бесчестието да го направи чест, неславноста да ја облече со слава и земајќи ја грубоста, да ја покаже доблест. Затоа и го зема моето тело, за да Го примам и јас Неговото Слово. И, Оној Кој го зема моето тело, ми Го дава Својот Дух, та давајќи и земајќи да ми се даде ризницата на животот. Но, што да кажам, што да проговорам? „Ете, Дева ќе зачне во утробата“ – повеќе не го кажуваме како да ќе се случи, но се восхитуваме како на она што веќе стана стварност.

На Ова Слово Божјо и Син на Дева, Кој го отвори патот во место непроодно, слава Му вознесуваме, со Отецот и Светиот Дух во вечни векови. Амин.

**********************

Архимандрит Партениј

Беседа за Божик 2014 лето Господово

„Преподобни отци на оваа свештена Богочувана и славна Бигорска обител, највозљубени мои браќа и сестри, духовни чеда и пријатели, вие што со најчиста ревност сте дошле од сите краеви на нашата татковина да пребивате во ова богоозарено светилиште на светиот Претеча и да го прославите заедно со нас овој божествен празник на љубовта, мирот и радоста, празник со кој започна нова епоха во човечката историја.

Навистина чувствувам, возљубени мои, дека во овој час, сите ние заедно, духовно и таинствено стоиме пред малата, скромна Пештера во Витлеем, таа земна палата на Небесниот Цар, пред смирените пастири и боговдахновени мудреци, опкружени со безбројното воинство ангели. Стоиме молитвено со души приклонети кон преблагословената Владичица наша Богородица, со срца подарени на најпрекрасниот Богомладенец. Поклоници на божественото Новороденче, во вашите зарадувани срца го слушам, на вашите озарени лица го гледам испишан ангелскиот поздрав со кој е возвестено Рождеството Христово:

‘Слава на Бога во височините и на земјата мир, меѓу луѓето добра волја!’

Никогаш во историјата на човештвото не се случило некое друго раѓање да било вака торжествено објавено. Никогаш со толку радосен восклик не бил поздравен некој друг почеток на живот на земјата. Оние што земно гледаат и земно размислуваат ја гледаат само скромната пештера и јаслите со животни, но ние верните ги гледаме и ангелите со своите милозвучни химни, го гледаме блесокот на светлина што го отвори небото во таа тивка ноќ, го слушаме тој торжествен восклик и знаеме дека секој збор во него одѕвонува со надеж и голема радост:

‘Слава на Бога во височините и на земјата мир, меѓу луѓето добра волја!’

Ете со такво небесно, ангелско славословие на Божјото величие Мирот слегуваше на земјата, како утеха на човештвото. И се пренесува овој ангелски глас по целата вселена со векови и векови, ги огласува висините небески, ги исполнува длабините морски, ги раскопува бездните земски, ги растресува возвишенијата горски. Зашто дојде на овој свет Оној Кој требаше да дојде за спасение на родот човечки; слезе Оној, Кого Бог им Го вети на нашите прародители, изгонети од Рајот; Оној, Кого незнабожечките народи и племиња само површно и матно Го насетувале; Оној, за Кого пророците еврејски јасно пророкувале; Оној, по Кого немоќното и изгубено човештво илјадници години со надеж воздивнувало. Безгрешниот се јави меѓу грешниците. Еве, Он засветли на земјата, како сонце после долга ноќ. Па затоа, кога ќе кажеме дека Христос се роди, ние исповедаме и сведочиме дека Единиот Човекољубец го одржа своето ветување, дека се исполнија насетувањата и очекувањата човечки, се остварија зборовите пророчки и во радост се претворија човечките воздишки. Нашиот Спасител Господ Исус Христос дојде како радост за светот, дојде и го пополни длабокиот јаз помеѓу Бога и човекот, го урна непробојниот ѕид помеѓу Творецот и созданието. Он е светлина на светот (Јн. 8, 12), зашто со божествената вистина го осветли патот кон Бога, покажувајќи ни ја суштината на целиот живот и крајната цел на сите човечки желби и барања. Он е најголемата радост која слезе од небесата на земјата покриена со темнина и смртна сенка, обвиткана во незнаење, грев, немоќ и бесславие. Христос е радост за светот, зашто Он им ја јави на луѓето  силата на себепринудување за духовно пресоздавање, за ново ‘преродување одозгора’ (Јн. 3, 3), во коешто е полнотата на животот, а следствено и на радоста. Самиот Син Божји се роди од Пречистата Дева, и снисходејќи ни, Он стана Човек, нам сличен во сѐ, освен во гревот. Како пратеник на радоста ја посети земјата обвиткана во жалост. И живееше како Богочовек, исполнувајќи ја волјата на Бога Отецот, им служеше на луѓето со радост, им ја благовестеше на изморените и обременетите, на бедните и заробените, на немоќните и болните, благопријатната Господова година, година на успокоение, на ослободување, на сила и исцеление – им го благовести новото време на радоста (Лк. 4, 28). Со радост Он ги понесе сите навреди, лишувања, гоненија, страдања и смрт. За Него беше голема радост да ја исполнува волјата на Бога Отецот и да му служи на човекот, Неговото создание, со бесконечна пожртвуваност.

Но Христос е спасение за луѓето од сите епохи. И ден денес, во ова наше богоотстапничко совремие, ‘прогонетиот од Исток и презрениот на Запад’ Христос, како што Го нарекува богомудриот светогорски старец, архимандрит Георгиос Григоријатски, и понатаму останува единствениот излез од безизлезот, единственото ново под сонцето. Ете, пред нашите очи гледаме како сè повеќе воскреснуваат старите пагански антинорми и антивредности, се проповеда лажна и погубна наука, востанува стариот, безбожен, деструктивен дух на омразата, раздорот, понижувањето и уништувањето. Апсурден е секој обид на носителите на тој западен безбожнички дух да воспостават некаков мир на земјата, кога и самите се лишени од единствениот вистински мир. Зашто тие Го презреа и отфрлија Кнезот на мирот и поради тоа зад себе оставаат само безредие и раздор. Ветуваат просветление, а донеле само мрак и пустош во срцата и мислите; возвестуваат слобода, а со демонските вериги на гревовите и страстите оковале милиони млади души. Се покажуваат како застапници на правдата, а злорадосно молчат за неправедното и систематско уништување на христијанството во источните земји и насекаде во светот, а ништо помалку и кај нас.

Тие мрачни и разорни сили, надахнати од ‘поднебесните духови на злото’ (Ефес. 6. 12), лукаво продираат и во нашето православно општество и со својата ‘лажна филозофија и празна измама’ (Колос. 2, 8) ги поткопуваат од темел нашите вековни, христијански морални вредности. Но, имајќи ги на ум Господовите зборови дека: ‘Царството небесно насила се зема и силните го грабаат’ (Мт. 11, 12), да се спротивставиме на злото што ни се заканува, како храбри Христови воини, откако ќе се вооружиме со љубовта Христова и ќе се утврдиме, живеејќи побожен светотаински живот во Црквата, која е коработ на вечното спасение. Да се угледаме на богоносните предци наши, цврсто да се држиме до нивната и наша вера и да ги воспитуваме во неа нашите синови и ќерки, знаејќи дека ниту нашите предци ја изневерија таа вера, ниту, пак, таа ги посрами нив. Зашто сѐ друго од овој свет поминува и исчезнува, како што тоа премудро го кажал велкиот отец на Црквата, преподобниот Ефрем Сирин: ‘Богатството се исцрпува, вели тој, славата поминува, убавината овенува, сѐ се менува и како дим одлетува, како сенка исчезнува, се заборава како сон’. Единствено Христос вечно ист останува, и затоа само Он може да се нарече Вистина.

Така, овие денови, кога ќе го изговорите серадосниот божиќен поздрав: ‘Христос се роди!’ – знајте дека со тоа вие го сведочите доаѓањето на Вистината на земјата. ‘Јас сум Патот, Вистината и Животот’ – рекол Господ (Јн. 14, 16). Вистината не е предмет или, пак, некој безличен апстрактен поим, таа е Личност, онаа иста Личност, Која денес се раѓа во Витлеемската пештера. И попусто денешниот обезбожен човек заблудено талка по густата шума на разни површни и лажни филозофии, идеологии и мислења, барајќи го одговорот на прашањето: ‘Што е вистина?’ Нема никогаш да го најде таму каде што го бара. Ете зошто ние, христијаните, сме повикани на светот што нѐ опкружува да му кажеме и со својот побожен живот во Христа да му покажеме Кој е вистината, да му одговориме дека Вистината е Личноста Која денес се раѓа од Пречистата Дева Марија и ја зема нашата човечка природа за на сите нам да ни биде пристапен и сите да нѐ придобие и спаси.

Нека милостивиот Христос, по молитвите на Својата преблагословена Мајка и Владичица наша Богордица и сите светии, оваа ноќ ги исполни нашите души со Својата серадосна и неискажлива рождественска благодат, та да заприлегаме на преисполнет кладенец од кој блика чиста вода и ги напојува жедните цветови околу себе.

ХРИСТОС СЕ РОДИ!

*********************

Кои са авторите на високите образци на древната църковна музика

ИВАЙЛО БОРИСОВ · 01/10/2015

Коренът на наименованието “музика” произхожда от гръцката дума μουσική – изкуство на музите. Музите от старогръцката митология са богини, покровителки на изкуствата и науката. От това е видно, че представите на древните за изкуството, в частност за музиката, са свързани с особено покровителство и вдъхновение от страна на по-висши същества от хората. Творците са чувствали, че певческото изкуство не „извира” от тях самите или поне – не само от тях.

От историята на богатата европейска музикална култура е известно, че в продължение на векове музиката е била феномен, свързан главно с Църквата. Под храмовите куполи са се изпълнявани вдъхновени произведения на музикалното изкуство, прославящи Небесния Творец. Видни музикални творци са подчертавали, че Бог е Този, Който дава талантите, следователно благодарността за въздействащата сила на дадено произведение трябва да се отправя към Него. Композитори като Бах и Хендел са подписвали музикалните си произведения Soli Deo gloria – Само на Бога слава.

На Изток в продължение на много векове творчеството на църковните музикотворци и зографи остава анонимно. „Древните мелодии живеят в Църквата, записвани и най-вече – предавани от учител на ученик.” [1] Фактът на анонимното църковно творчество сочи, че християнските автори са считали произведенията си преди всичко за нещо, благословено и вдъхновено от Бога и завещано от техните предшественици – вярно потвърждение на Христовите слова: „Без Мен не можете да вършите нищо.”(Йоан 15:5). От древната история на Църквата е ясно, че още в зората на християнството песнопенията са били неотменна част от богослужебните събрания. Вярващите са изпълнявали песнопения, в които са полагали основните си верови истини. Постепенно църковно-песенното творчество е нараствало, достигайки съвършени музикални форми, затрогващи и до днес умовете и сърцата на вярващите. Съществуването на многобройните прекрасни произведения на православната музика ни кара да си отговорим на въпроса: чие произведение са те? Кой е техният автор? Дали са човешки постижения, плод на творчески нагласи и непрестанен труд, или пък са вдъхновени от Божията благодат с цел да подкрепят хората в духовния им устрем?

Съвременният руски пианист Алексей Володин изказва мнение, че композитори като Шуман, Бетовен или Моцарт „в момент на творчество са се издигали над себе си, всеки от тях е преодолявал в себе си човешкото, ставал творец, във всеки от тях се появявало нещо божествено.” [2] Известният богослов Павел Евдокимов твърди, че в Реквиема на Моцарт „чуваме гласа на Христос и нашето извисяване придобива литургическата ценност на Неговото присъствие” [3]. Безусловно, тези надземни творчески признаци са характерни във висша степен за високите форми на православната сакрална музика, чиито цели главно са прославянето на Твореца на небето и земята и създаване на молитвено настроение сред вярващите.

Един от основните постулати на християнството гласи, че Бог не може да спаси човека насила, против волята му. Нужно е и самият човек да пожелае това. „В явлението Христос никой не насилва човешката съвест. Религията на Голгота е религия на свободата.” [4] Тази синергия е необходима предпоставка и за творчеството на църковната музика. Макар че Бог излива благодатните Си дарове и таланти, Той очаква от обдарения човек съответна реакция – молитвен труд и творческа съсредоточеност. Така посредством разработването на дадените му таланти творящият човек се уподобява на Своя Създател.

От историята на православната музика са известни случаи и на непосредствено благодатно въздействие от страна на Бога върху творци. Така например от житието на преподобния Роман Сладкопевец (†510) научаваме за следния чудесен случай. Роман е бил клисар в Патриаршеския храм „Св. София”. Заради това, че бил неграмотен, някои служители на храма му се подигравали и го изложили пред присъстващите на една вечерна служба срещу Рождество Христово, карайки го да прочете някакъв богослужебен текст. След службата той останал сам в храма, като се помолил горещо пред иконата на Св. Богородица. Малко по-късно той заспал и в сънно състояние му се явила самата Божия майка. Тя му дала един свитък, като му заповядала да го изяде. Рано на другия ден Роман с весело сърце отишъл на богослужение, където чудно запял кондака [5]: „Днес Дева ражда Свръхестествения и земята поднася пещера на Непристъпния. Ангели с пастири славословят, а мъдреци със звездата пътешестват, защото заради нас се роди Отроче младо – Предвечният Бог!“ [6]

Преподобният Роман е автор на повече от хиляда кондака. В своето творчество той е вложил голямо поетическо майсторство. Случаят с посещението на Св. Богородица е показателен за Божията всесъвършена помощ, за която няма нищо невъзможно.

Втори подобен случай е засвидетелстван в житието на великия творец на църковни мелодии преподобния Йоан Кукузел (†1360). На него също му се явила насън Св. Богородица, като го наградила със златна монета за вдъхновеното му пеене. Когато Йоан се събудил, видял в дясната си ръка драгоценната монета. Тази монета стои и до днес в Лаврата на св. Атанасий Атонски, прикачена към чудотворната Богородична икона, носеща името на светеца – Кукузелиса. [7]

В Православната църква са известни четири песнопения, изпети от ангели, които по-късно са възприети като неотменна част от православното богослужение: 1) „Слава във висините Богу”; 2) „Свят, Свят, Свят е Господ Саваот”; 3) “Трисвятое”, тоест, „Свети Боже, Свети Крепки, Свети Безсмъртни, помилуй нас” и 4) песнопението в чест на Богородица „Достойно ест”. [8]

„Слава във висините Богу, и на земята мир, между човеците благоволение!” (Лука 2:14) е първият новозаветен химн, изпят от ангелски хор в нощта на Христовото рождение. Песнопението „Свят, Свят, Свят е Господ Саваот! Цялата земя е пълна с неговата слава!” (Ис. 6:3) е серафимската песен, на която пророк Исайя станал свидетел в чудно видение. „Свети Боже, Свети Крепки, Свети Безсмъртни” са ангелските думи, чути през 5 в. от момче, издигнато от невидима сила към небето по време на молебен за спиране на страшно земетресение в Константинопол. Според преданието след като било върнато на земята, детето повторило ангелския химн, а народът добавил „Помилуй нас!”. Песнопението „Достойно ест” било дадено на един атонски монах от св. архангел Гавриил през 10 в. за прослава на Св. Богородица. Това чудо се случило пред една Богородична икона, която от тогава носи наименованието „Достойно ест”.

Пеенето в православните храмове се извършва по правилата на две разнородни традиции: тази на едногласното източно-църковно пение, което е древното църковно пеене, и тази на многогласната хорова църковна музика [9]. От съществено значение за православната едногласна музика е, че нейните изпълнители не са били случайни лица, „тъй като за да пее човек в храма не е било достатъчно само да има хубав глас.” [10] Така музикалните творци и пеещите в храма са били „църковни и известни с благочестието си хора.” [11] Много от светите отци на Църквата са били не само високо издигнати молитвеници и богослови, но и съставители на духовни химни. Сред тези личности срещаме имената на св. Методий Олимпийски (†310), св. Ефрем Сириeц (†378), св. Василий Велики (†379), св. Григорий Богослов (†389), св. Йоан Златоуст (†407), Константинополският патриарх Анатолий (†458), Йерусалимският патриарх Софроний (†644), св. Андрей Критски (†726), св. Йоан Дамаскин (†777) – наричан пръв по чест музикант на Православната църква, преподобни Йосиф Студит (†825), преподобни Теодор Студит (†826) и мн. др. От житията на тези богопросветени мъже е видно, че техният живот е бил чист в Божиите очи, затова и Той ги е избрал за проводници на вдъхновените богослужебни текстове, облечени в свещените одежди на православната музика.

Слушайки тези образци на православната музика, човек сякаш се пренася в друго измерение, в което владее Божественото начало. Отечеството на тази музика е Горният Йерусалим, който по думите на св. ап. Павел е „майка на всинца ни” (Гал. 4:26) и „чийто художник и строител е Бог”(Евр. 11:10).

 

********************************

ПРАВОСЛАВНО ЦРКОВНО БОГОСЛУЖБЕНО ПЕЕЊЕ ИРМОЛОГИОН – МАКЕДОНСКИ

Литургија Ирмоси Тропари Господи Возвах и др. како што се пее на Света Гора, и мал вовед во разбирање на Неуми

 

Документот  може лесно да се едитира, подобрува, дополнува. Овие песни треба многу да се слушаат и да се пеат, за да се најде најдобриот начин да се стави македонскиот текст. Со секое ново пеење, може да се забележат места, каде што записот треба да се подобри. И така песните од ден во ден, со секоја измена стануваат поавтентични, поблиски до оригиналните записи, и поблиски до духот на нашиот јазик Секој може документот да го дополни и да го усовршува според своето искуство и знаење во оваа област  За сите песни, мелодијата е преведена буквално, со цел да се задржи благодатта на оригиналните музички записи од Светите Отци Песните, Воскресни Тропари и Господи возвах, музички, често и текстот, буквално се преведени од овој воскресник  Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου και Ιωάννου Πρωτοψάλτου –  Ирмосите се запишани од слушање, како што пеат Ормилиа, и други манастири, бидејќи потешко се наоѓаат нивните записи.

Добро е да се пее паралелно, слушајќи ги овие неколку песни, од најдобриот хор на светот

Не само најдобриот, но и во цветот на неговото постоење и пеење. Човек најдобро учи да пее кога пее заедно со добар пејач, кога слуша и пее во исто време. А ако учи, и ако пее, нека учи од најдобрите, а најдобри на светот се хорот на Ликукргос Ангелопулос. Текстот на песните е новозаветен, Кини, за да биде полесно, го има на кирилица. На јазикот Кини, во она време е напишана целата Библија, Богослужби, сите Житија, Толкувања, тоа е првиот јазик на Православните. Кога пееш паралелно со добри пејачи, се случува чудо со твоето пеење, одеднаш и ти пееш прекрасно Твојот глас брзо се менува, твоите украси, твојот распон на скалата, на високите и ниските тонови, и стануваш прав пејач. Така е создаден овој свет, така е благословен, ние да учиме едни од други, бидејќи, човек сам, ништо не може да направи. Така учејќи едни од други, да цвета љубовта и радоста, бидејќи овој свет, за Љубов е создаден, во Славата Божја.

За добро да се совлада Меката Хроматска Скала, која е сосема различна од се што сме слушале на радио И во исто време добро да се совладаат украсите, од школото на Симон Карас, кои водат потекло од времето на Светите Отци

Повеќе Ирмоси од Канони,  се преведени на Македонски

И Оригиналите и Македонските треба добро да се научат за кроење на Канони. Но и за кроење на други песни, поради нивната величествена убавина, како и брзото едноставно пеење  Воскресни Тропари за Кроење

Господи Возвах  α’ β’ γ’ δ’ πλ. α’ πλ. β’ βαρύς πλ. δ’

При преведување од стари записи, на нов јазик, ако се запази мелодијата, ќе се изгуби од акцентот и ритмиката, и обратно. Кога повеќе луѓе би превеле една песна, сите тоа различно ќе го направат. Најдобро е Македонија да почне со преведување на овие ангелски песни, запишани од Светите Отци, осведочени во Вечната Слава Вакви преводи да има многу, безброј, и секој да се насладува со оваа богата трпеза, за душата највкусна храна и спасение,

Источното Црковно Пеење има 8 гласови и 4 основни скали

Под гласови се мисли на различни мелодии со кои се пеат сите песни. Кој глас е во моментот може да се види од Календарче. Православните песни имаат многу варијации, и само неколку може на памет да се научат. А за другите, секој што сака да пее мора да се гледа во неуми или во ноти. Во оваа смисла Неумите или Нотите лесно и брзо се учат. Доволно е да ја чуеш песната неколку пати во црква или на снимка.

Ако слушаш и во исто време гледаш во неумите од истата песна – најлесно ќе научиш. Неколку ноти укажуваат колку степени се качуваш нагоре. Неколку ноти колку се симнуваш доле И неколку знаци има за украси и траење на нотите.  Но целосното искуство и богатство на овие записи е огромно Скалите се за почеток тешки да се научат Но со време, и многу пеење, и тоа ќе биде. Во МПЦ може да се набават повеќе книги од оваа област

До сите псалти и служители во Македонската Црква !

Секоја Литургија треба да започне со Псалм 102, и потоа Псалм 145 ** Освен ако е Господов празник. Во годината 7 пати е Господов празник, тоа се седум денови Тогаш Литургијата ќе започне со Молитвами Богородици … и  Спаси не Сине Божји … Се верува дека во нашиот јужен сосед, од минатиот век, за да се скрати литургијата, псалмите веќе не ги пеат. Оваа пракса не е во согласност со преданието што го имаме од Светите Апостолоти и сите Отци и Учители на Црквата.
Псалмите се Срцето на Светото Писмо и на Светата Литургија и не е убаво да се изостават. Во извесен случај, може да се отпеат по неколку стихови од двата псалми, но никако да ги избегнеме.

Црковното пеење, Светите Отци во првите десет векови на Христијанството, го довеле до совршенство

Исто и музичките записи за да го претстават ова совршено ангелско пеење биле сложени. Со многу знаци, скали, украси, и сето тоа тешко разбирлива за денешните научници. Поради многуте војни и поделби на територии, денешните учители не можат да се сложат во толкување на старите списи. Пред 3 векови, некаде од 17 век се случува мала преродба на музичкиот запис. Песните што вековно се пееле по манастирите се запишани во нов поедноставен музички запис Овој запис и денес се користи, познат како НЕУМИ.

Црковното пеење во последните векови се најде во една голема опасност да биде европеизирано, Значи, намалување на украси, и прилагодување на старите скали, на модерната европска скала
Во оваа смисла, познати се две личности, како големи борци за зачувување на изворниот црковен мелос. Тоа се Симон Карас, и неговиот ученик Ликургос Ангелопулос. Овие двајца, се обидуваат да ги протолкуваат старите музички записи од времето на светите отци. И на овие записи додаваат повеќе музички знаци, и повеќе толкувања, за музичко украсување. Поради ова, православниот музички свет е поделен на два дела. Едните го подржуваат поради зачувување на изворното пеење (како и оваа веб страна) А другите ги осудуваат поради делумно нејасното толкување на старите сложени музички записи. Повеќе детали за оваа тема, може да дознаете од хорот Хармосини, Скопје, Црква Св. Ѓорѓија, Криви Дол.

Во Македонија, во МПЦ, официјално пеење е Мокрањац – Српско народно црковно пеење. Се нарекува српско но некои велат дека тоа е пеењето на народот од овие простори Мокрањац сето тоа го запишал во ноти, отишол во Белград го издал во книга, го печател ….

Искусните православни христијани како и сите православни манастири во светот пеат Византиски

Византиското, или Источно Црковно Пеење, го носи во себе Духот Христов во полнотија. Бидејќи тоа е составено од Светите Отци, кои го живееле и го гледале Царството Небесно уште овде на земјата. Но секој човек на оваа земја се раѓа во посебна култура со различно музичко наследство и влијание. Затоа не е лесно веднаш да се прифати и разбере изворното православно пеење. Најчесто православните цркви во градовите си имаат свое пеење со корени во народното пеење. А потоа секој човек постепено чувствува светлина, која се зголемува и на крај целосно го озарува. Тоа е едното неизменливо Православно Пеење, наречено Византиско, запишано во ноти од Светите Отци. Мокрањац како премин, содржи мелодии кои се слични на византиското пеење, тоа е глас 1 и 8. Исто така содржи и прекрасни мелодии кои не се византиски но се голема радост, 4 и 5 глас. Сличноста следува веројатно од тоа што на овие територии се пеело од секогаш и византиски. Може да се каже дека на овој простор, во Македонија и Србија, Мокрањац се граничи со Византија. Плод на оваа блиска средба се неколку византиски гласови во песните на Мокрањац

Во Македонија изворно византиско пеење може да се вкуси во црквата Св. Ѓорѓија, Криви Дол, Скопје. Но и во сите манастири, од поново време, дел од службата е преведена и се пее Византиски, на Црковнословенски јазик

ПРАВОСЛАВНИ БОГОСЛУЖБЕНИ ПЕСНИ –  ORTHODOX SERVICE CHANTS

MEGIM    Најбогат сајт со православна музика Сите песни може да се симнат ако се кликне на плавата стрелка пред песната

Неколку прекрасни примери.   Few Examples
Ормилиа – 1 – 2 – 3 – 4
Ангелопулос – 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 7
Симонопетрас – 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 7 – 8 – 9 – 10 – 11
Ватопед – 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 7 – 8 – 9

НОТИ НЕУМИ

† Ноти .jpg од ЦД-то на Владика Наум со монахињите од Вељуса
† Книги со Ноти со Словенски Текст, со Византиски напев, види * Обширен Осмогласник
† Мокрањац, во Ноти  Тропари и Кондаци  –  Нотни Зборник – Luka
† Повеќе книги со Неуми со Словенски Текст
† Часови за читање неуми, византиски ноти   Kelfar – Byz Chant
† Мистична Теологија
www.angelfire.com/falcon/voznesenie

****************************

Византиска (црковна) музика

Постојат многу начини на кои Го прославувaме Бога, на кои Му ја соопштуваме секоја наша потреба, Му ја доверуваме секоја наша мисла, или, пак, Му благодариме за секого и за сè. Тие форми на обраќање, било да се зборовни, гласовни или, пак, гестикулативни, се длабок израз на личноста на човекот, односно манифестација на неговата природна потреба да Му се обраќа на својот Создател, да заедничари со својот Отец.

Еден од начините за изразување на верата во Господ е пеењето, или попрецизно дефинирано, литургиското пеење. Тоа не значи само едно воведување на песната како медиум во богослужбениот живот на Црквата, туку значи устројување на еден специфичен јазик на кој се изразува внатрешната состојба на човекот, едно благодатно средство што ги предизвикува и ги покажува молитвените чувства и што ги одбива искушенијата, и надокрај, еден природен порив да се учествува во небесната литургија на ангелските чинови, кои од искона Му пеат на Бога: Свет, Свет, Свет е Господ, Саваот . Ваквиот начин на изразување е природен и духовен континуитет на небесното изразување на славата Господова, т.е. се надоврзува на својот небесен образец, на ангелското пеење. Оваа таинствена врска на горниот свет и долниот – земниот, особено е потенцирана во херувимската песна што се пее на светата Литургија: „Ние, кои таинствено ги изобразувааме херувимите и на Животворната Троица трисвета песна пееме, сега да одложиме секаква животна грижа.

Што представува мелодијата во богослужбата …

Основната цел на мелодијата во богослужението е изразување на молитвата со јазикот на музиката. Светиот Јован Лествичник, пак, говори за една друга функција: кога е умерено, пеењето понекогаш одлично ја смирува лутината. А понекогаш, кога е неумерено и не е во вистинско време, му угодува на сластољубието . Зашто, говори свети Јован Златоуст во својата беседа за 41 псалм, ништо, ништо така не ја возвишува и не и дава крилја на душата, не ја ослободува од земјата, не ја избавува од уздите на телото, ништо не создава љубомудрие и презира сè што е светско, како хармоничното пеење и правилно составената божествена песна.

Во православната традиција, за разлика од традициите во другите светски религии, единственото средство, или подобро речено единствениот инструмент со кој се искажува севкупното црковно музичко творештво е човечкиот глас. Затоа, црковното пеење не се употребува, или не постои за да ги нагласи квалитетите и можностите на црковните пејачи, ниту пак, убавината на звукот што го вадат инструментите. Тоа на верниците им го открива Царството Божјо. Затоа отците на црквата велат дека само вокалната природа на православниот музички израз е онтолошки оправдана, зашто како што не ги воведе материјата во грев човекот и сета видлива природа, исто така не може и да ги избави, туку самиот човек згреши, па со тоа, самиот тој треба да се внесе во благодатното враќање во првобитната убавина, а не тоа да се прави преку инструментите и нивната можност да произведуваат пријатен звук.

Православниот израз на музичката традиција има постојана богословско-литургиска основа. Таа ја храни духовната потреба на луѓето. Кога ќе влеземе во храмот и ќе ги погледнеме светите икони и фрески, кога ќе фрлиме поглед на иконостасот и храмовите сводови, сето тоа ја буди во нас желбата за молитва. Но колку е празен, колку е безживотен храмот ако во него не прозвучи молитвата, ако не се слушне богослужението, ако се обидеме да го гледаме само како еден вреден и убав сакрален објект. Богослужбеното пеење е, всушност, дишењето на храмот, пулсот на живот на домот Божји. За разлика од тоа, западната духовна музика, почнала, уште во својата рана историја, сè повеќе да се оддалечува од својата суштинска назначеност да служи во заедничарењето на човекот со Бога . Со ова ќе дојдат и нови тенденции, односно богослужбената музика ќе почне да се изведува во нескрални објекти и ќе почне да се устројува според желбата што повеќе да му се допадне на човечкиот вкус за естетика, а не да Го слави и прославува Бога, со што наполно ќе влијае врз духовната приемливост на изведувачите и публиката, а тоа значи губење на просветителската смисла и функционирање надвор од литургискиот простор. Таа ситуација, црковната музика да функционира во концертни сали, е исто што е и музејот за иконите. На тој начин умира потполната способност за изразување и останува само едно минимално делување на естетската музичка содржина.

Пеењето во Стариот и Новиот завет

Светото Писмо на Стариот завет често говори за небесни суштества кои Го слават Бога и Му пеат пофални песни (Езекиил 28, 13; Иса 14, 11; Иса 6, 3). Писателот на книгата Јов пишува: „Каде беше ти кога ги поставува основите на земјата? – кажи ако знаеш…, кога ликуваа утринските ѕвезди…“ (Јов 38, 4 и 7). Утрински ѕвезди е асоцијација за ангелите, жителите на небесниот свет, кој е создаден пред материјалниот. Ова значи дека уште од вечноста пеењето служело како израз на славата Божја. Со создавањето на видливиот свет, сите созданија го следат небесниот образец, од растителниот и животинскиот свет, па сè до човекот, и Му пеат на Бога и Го прославуваат во веки (Даниил 3, 52-90).

Музиката била дел од секојдневниот живот на старозаветниот народ и се поврзувала со сите сегменти на тогашното општествено и верско живеење. Се пеело во моменти на благодарност кон Бога (2 Мој 15, 1-19), во моменти на радост, кога се богослужело и принесувало жртви (1 Лет 23, 5; 1 Лет 25, 1; 2 Лет 29, 26-30; Неемија 12, 27 итн.), за време на работата во полињата, во домовите, во моменти на погреб и празници итн. Она што е најинтересно е фактот дека пеењето секогаш било придружувано со инструменти. Се смета дека тие биле донесени од Египет, односно по излегувањето од египетската земја, зашто изворите од тоа време сведочат за распространета употреба на разни видови инструменти во земјата на фараоните . Во текстот на Светото Писмо на Стариот завет може да распознаат главно три начини на изведба на музиката, односно три вида на пеење, и тоа: респонзориално (кога еден хор одговара на музичкиот текст што го исполнува еден солист – 1 Цар 21, 12; 28, 6-7; 29, 5; 1 Лет 16, 34- 36 итн.), антифонско (кога два хора пеат наизменично – Неемија 12, 27-36; 2 Мој 15, 20-21) и кантилација (рецитативно пеење на делови од Библијата).

Важноста од споменувањето на старозаветното пеење се состои во тоа што истото претставува основа на новозаветното пеење. Несоменено, континуитетот на богослужбеното пеење продолжува од Стариот завет во апостолско време и поради фактот што сите апостоли биле од јудејско потекло, затоа е разбирливо присуството на еврејски мелодии. Но раното христијанство пред да дојде и да заживее во Европа се шири низ Азија и Африка, и тоа во Сирија, Ерменија, Египет, Етиопија и др. , што го потврдува фактот дека тоа содржи елементи и од овие култури.

Инструментите сега се исфрлаат од употреба . Тоа е важна формална разлика: еврејската духовна музика била вокално-инструментална , а христијанската исклучително вокална, од која е исклучена дури и секаква полифонија. Но по поделбата на христијанските цркви во 1054 година, римокатоличкото црковно пеење, во својот подоцнежен развој станува вокално-инструментално, користејќи ги оргулите. Исто така, овие две пеења, и тоа: јудејското, го имаме предвид само синогогалното еврејско пеење, кое претставува еден вид од севкупното старозаветно пеење, и христијанското, се разликуваат и суштински. Имено, иако зборуваме за две унисони (едногласни) пеења, сепак кај првото ја немаме онаа карактеристика што ја има новозаветното, а која е основен тон на неговата духовност – Христовото смирение, туку тоа се одликува со пренагласена драматичност во исполнувањето на молитвите.

Сведоштво за првата и најстара примена на духовното пеење во секојдневниот литургиски живот на христијанството имаме во Евангелието. Имено, кога завршила Тајната вечера, Господ Исус Христос и апостолите испеале благодарствена песна, по што се искачиле на Маслиновата Гора (Мт 26, 30; Мк 14, 26). Впрочем, не само во овој случај Спасителот и апостолите со песна Го слават Отецот. На неколку места низ Новиот завет се потенцира дека тие ги посетувале синагогите и земале учество во богослуженијата (Мк 1, 21; Лк 4, 16). По Христовото воскресение, апостолите ја продолжуваат традицијата. Уште во книгата Дела апостолски, се споменува: На полноќ, пак, Павле и Сила се молеа и Го славеа Бога… Светиот апостол Павле, давајќи им на христијаните насоки за животот, во некои од своите посланија вели: Разговарајте меѓу себе со псалми, славословија и духовни песни, пеејќи и воспевајќи Го Господ во срцата ваши (Ефес 5, 19; Колос 3, 16; Евреи 2, 12). Во контекст на ова говори и св. Прокло, ученикот на свети Јован Златоуст: Откако нашиот Спасител се вознел на небото, апостолите, пред да се расејат насекаде по земјата… по цел ден поминувале во молитва, во таинствено свештенодејствие на телото Господово и… ја пееле литургијата“.

На молитвенте собранија и на богослуженијата првите христијани пееле делови од псалмите на Давид и старозаветни химни – две песни на Мојсеј „Му пеам на Господа“ и „Чуј ме небо“, песната на проричицата Ана „Се утврди срцето мое во Господа“, песни од пророците Авакум, Исаија и Јона. Се пееле и новозаветни ранохристијански песнопенија – ангелското славословие „Слава на Бога во висините“, песната на Богородица „Го велича душата моја Господа“, песната на Симеон Богопримец „Сега го отпушташ“. Уште во апостолските дни биле составени: големото славословие „Слава на Бога во висините“, „Светлино тивка“, „Да молчи секое создание“ (од Литургијата на св. ап. Јаков), „Слава Тебе Господи, слава Тебе“ (кое се пее пред и по читањето на Евангелието), химната при входот „Дојдете да се поклониме“ и други. Постоеле и музички творби – импровизации, што се пееле на молитвените собранија – агапите: „По миењето на рацете и палењето на светилниците, секој излегувал на средина да Му пее на Господа, кој како може – од Светото Писмо или од својот ум“ (Тертулијан, „Апологетика“ 39, 16-18). Таквите импровизации, кои ја дале подоцна како плод вдахновената богослужбена поезија, биле можни тогаш поради издигнатоста на духот и силината на верата, како што било кај првите христијани кои непосредно општеле со оние што Го виделе Господа – апостолите .

Историјата на древната Црква сведочи за два контекста, односно услови во кои пеењето било изнесувано, па се говори за:

Општонародно пеење – пееле сите. За ова, светиот Јован Златоуст говори: Жени и мажи, старци и младинци, од различен пол и различна возраст, но исти во однос на пеењето, затоа што Светиот Дух, соединувајќи го гласот на секого, од сите устројува една мелодија. Апостолските установи укажуваат уште поконкретно дека на заедничките богослуженија, на возгласувањата на ѓаконот, народот одговара со Господи помилуј.

Посебно (самостојно или единечно), кога пеел само еден певец, а останатите молчеле и слушале. Тоа било причина и за подоцнежното востановување на степенот псалти во клирот . Во 15 правило на Лаодикискиот помесен собор (одржан 365 година) било востановено место целото собрание да пеат избрани и способни певци . Тоа се должело, веројатно, на фактот што пеењето на целото собрание звучело несинхронизирано и неблагозвучно.

Од гледна точка, пак, на теоријата на музиката се говори дека основата на христијанската музика од првите векови на Црквата е ориентална, т.е. бидејќи знаеме дека првите христијани биле Азијати, тогаш јасно ја потврдуваме неговата азијатска и ориентална традиција. Од друга страна, теоретичарите издвојуваат и два начина на пеење, и тоа: „псламодично (рецитативно) – кога зборот доминира над тонот, односно, на еден ист тон се пеат повеќе слогови, и мелизматично – тонот надвладува над зборот со што на еден слог се пеат повеќе тонови, а често и бескрајно долга низа од тонови“.

Духот на древното христијанство, кој се одликувал со едноставност и аскетичност, го одредувал, или подобро речено, го фаворизирал едноставниот начин на пеење – кога повеќе се кажувало, значи се истакнувала важноста на пораката и значењето на текстот, а помалку се пеело, односно мелодијата била второстепена.

Развој на христијанското црковно пеење

Oткако прекинало гонењето на христијанството (со Миланскиот едикт во 313 г.), се создале услови за целосно организирање на сите сегменти од духовниот живот, односно христијаните можеле да излезат од своите домови и од катакомбите и слободно да ја исповедаат и да ја манифестираат својата вера. Почнало устројувањето на црковната архитектура – се граделе велелепни храмови, богослужението станувало посложено, разновидно и поторжествено итн. Со тоа и црковното пеење се збогатувало. Несомнено, таквите услови допуштиле да се промени и општата карактеристиката на црковното пеење: од тивко и тајно во погласно и повпечатливо. Тоа не можело да остане такво какво што било во апостолскиот период – …на половина пат меѓу рецитирањето и пеењето . Почнало образувањето на псалти, но се формирале и одделни хорови, помали или поголеми, кои почнале да го развиваат т.н. антифонско или наизменично пеење од две певници, востановено уште во II век од страна на светиот свештеномаченик Игнатиј Антиохиски, а по образец на ангелското пеење. Бидејќи се зголемил бројот на химни, со што пеењето напамет санало неизводливо, во употреба биле воведени и богослужбени книги. Авторите на црковните песни биле луѓе со голема вера, со правилна перцепција за целта на живтот, со благочестие и светост во живеењето и со голема мудрост. Тука се вбројуваат: светиот свештеномаченик Игнатиј Антиохиски, кој се смета за устроител на антифонското пеење, свети Климент Александриски, кој го определил црковниот карактер на песните, светиот маченик Јустин Философ, автор на книгата „Псалт“ во која е даден редот за исполнувањето на химните, свети Атанасиј Велики, го востановил рецитативното пеење при богослужението, преподобен Ефрм Сирин, составил многу песни и напеви, свети Јован Затоуст, многу придонел со слово и со дело за црковното пеење, и е првиот што организирал хор од псалти, светиот цар Јустинијан Велики, автор на химната „Единороден Сине“, преподобен Роман Слаткопевец, писател на кондаци, меѓу нив „Дева днесь“, „В молитвах неусыпающую“, „Душе моя“, свети Амвросиј Милански, автор на книгата „Антифонари“, во која се наоѓа и црковната песна „Тебе Бога хвалим“, свети Григориј Двоеслов, свети Андреј Критски, составувач на канони, познат по „Големиот канон“ што се чита во велигденскиот пост, свети Јован Дамаскин (650-794), најзначаен реформатор на црковното пеење, автор на книгата „Осмогласник“ во која го систематизира и дефинира осмогласниот начин на црковното пеење, св. Теодор Студит, св. Јован Кукузел (XIV век), голем реформатор на музичката семиографија, создавач на т.н. пападикиската црковно-музичка форма и автор на неизбројани композиции.

**************************

О ПРАВОСЛАВНОМ ЦРКВЕНОМ ПОЈАЊУ

Арсен Чаркић

Аутор је професор Универзитета у Бања Луци и
настојатељ појнице св.Јован Дамаскин, хора св.Роман Мелод, мушког октета св.Платон Бањалучки и – Црква Рождества Пресвете Богородице, Бања Лука

Већина људи повезује Православну службу са богатим хорским традицијама музике која се развила у Русији и Украјини. Грузиниски, Србски, Румунски и Бугарски хорови такође посједују веома широк репертоар хорске црквене музике.

Грчка и Арапска Православна Црква, опет, су задржале веома различит стил једногласног појања, традиција која такође живи раме уз раме са Словенском хорском традицијом у Румунији, Бугарској и Србији.

Ова музика се зове Псалмодија: и има заједничке корјене са Латинским Грегоријанским појањем и са појањем Сиријске и Јерменске Цркве. Она вуче коријене из древне мзичке традиције земаља Средоземља: Палестине, Египта, Сирије, Старе Грчке, итд.

Милански едикт из 313. светог цара Константина Великог је нагло поставио исповједничко и мученичко прогоњено хришћанство за званичну и државну религију. Умјесто катакомби и подземних служења на гробовима мученика почињу се подизати величанстеви храмови у којима се богослужење врши јавно, на очиглед свих.

Заједно са спољашним устројством расте и унутрашње благоустројство Цркве, што се огледа особито, у усавршавању богослужења, које почиње добијати све величанственији карактер, а то није могло да не утиче на црквено појање, које је попримало све сложеније форме.

Дакле, Црква добија нове и величанствене храмове, обреди у Цариграду (Константинопољу) временом све више и више добијају на сјају и величанствености. Развила се богата химнографска традиција; пјесници, композитори и пјевачи су уносили своје таленте са собом у Цркву. Раме уз раме са релативно једноставним стиловима музике који су се користили у читањима из Светог Писма и у појању псалама, много развијеније мелодије се пишу за нову црквену поезију и Литургичке текстове.

Други период развитка црквеног појања карактерише прије свега увођење посебне службе професионалних појаца. У саборним храмовима, Псалти, рукоположени појци који су припадали клиру и чији је посао и улога у цркви била бављење музиком богослужења, су достизали све виши ниво. Од њих се очекивало много више од класичног образовања; познавање језика, музике, теологије и поврх свега велики музички таленат и добар глас су били потребни да би неко постао појац.

Правило 15. Лаодикијског сабора из 367. године гласи: «Осим појаца, који се убрајају у клир, који се пењу на амвон и поју из књига, осталима није обавеза пјевати у цркви».

И хотећи да унеколико ублажи ово правило, Валсамон додаје да «припјевати није одређено простима, но они су дужни да пјевају само оно што је записано у боголужбеним књигама»,— што је остало као необориви доказ професионализације црквеног појања, што је Црква благословила кроз Васељенске одредбе.

Од тог времена су се појци постављали у службу малим посвећењем и посебном молитвом. Имали су своје посебно устројство. Предводници десне и лијеве појнице називали су се Протопсалти, а појац, у чије обавезе је спадало да поје самогласне стихире називао се Лампардарије.У вријеме служења пјевачи су облачили бијеле стихаре и размјештали се на двије појнице. У доба цара Теодосија Великог у саборном храму Свете Софије на служби је учествовало и до 25 појаца. У наредном периоду њихов број ће знатно порасти. Имајмо у виду да су црквени појци били такође и дворски музичари са титулом доместика (учитеља музике) и магистра (композитора).

Говорећи о дворским доместицима и магистрима важно је напоменути да је и сама личност византијског цара – василевса непосредно повезана са црквеним појањем, и у томе можемо наћи традицију још од цара и пророка Давида. Многи византијски цареви су се показали и као химнографи и пјесмотворци. Такав је примјер и цара Јустинијана који је написао химну ”Јединородниј Сине”, затим цар Лав Премудри и Константин Порфирогенит који су саставили јеванђелске стихире и егзапостиларије.

Пјесмотворци су између осталих у великом броју били и архипастири и патријарси Цркве, међу којима свети патријарси Софроније, Герман, Методије, Фотије и многи други архипастири.У својој ревности за црквено пјеније они су подражавали светитеље Василија Великог, Григорија богослова, Јована Златоустог и Амвросија Миланског, који су први у својим црквама установили службу свеноћног бденија са појањем псалама и химни, а такође усавршили чинодејство црквених служби. Тако је свети Јован Златоусти лично организовао хор под управом дворског музичара којег је за тај посао задужила царица Евдоксија.А свети Амвросије Милански је постао родоначелник посебног рода појања, названог ”амвросијанско појање”. Из свега тога видимо да је бављење црквеним појањем било крајње престижно дјело достојно занимања и царског и светитељског чина.

Посебно мјесто црквено појање заузима у борби са јересима, јер су многи родоначелници јереси своја лажна учења умотавали у сладосне мелодије на саблазан простог народа. Тако су и чинили сиријски гностици Вардесан и Армоније о чијем је злодјелању преподобни Јефрем Сирин писао :

”Тако приправљен за просте отров, растворен сладошћу, Тама болеснима, којег здрава јела не примају.”

Сладосном отрову јеретичког појања преподобни Јефрем је супротставио своје химне, у којима се истинито учење Цркве сједињавало са узвишеним и умилним мелодијама, постављених на начелима светоотачког учења и рођеним из самог духа унутрашњег хришћанског живота.

Сиријци су приписивали преподобном Јефрему до 12 000 духовних пјесама, а копти – до 14 000 иако нису све пјесме из сиријских и коптских црквених књига потписиване Јефремовим именом, приписане су му јер су биле написане стилом и начином којим је писао преподобни Јефрем.

Дјело преподобног Јефрема показало се зачетком расцвјета православног химнотворства које ће изњедрити читав низ блиставих пјесмотвораца.

Први међу њима и данас слављен широм свијета као један од највећих пјесника свих времена је свети Роман Сладкопјевац или Мелод (друга половина 5. вијека), који је написао пјеснопјеније за све црквене празнике и велики дио пјесама у част празника светитеља.

Саставио је преко хиљаду кондака, тропара, канона и сл.,мећу којима су најпознатије: «Дјева днес», «Вишњих ишча», «В молитвах неусипајушчују» итд..

Током овог периода, неки од највећих композитора у историји Православне Цркве, створили су величанствена музичка дјела и даровали Цркви нове музичке облике. Неки од њих су: св. Јефрем Сирин, св. Андреј Критски, св. Јован Дамаскин, св. Роман Мелод, Јосиф Химнограф, и св. Козма Мелод.

Друга етапа развоја црквеног појања се одликује не толико значајним бројем нових пјеснопјенија и проналаском нових мелодијских форми и образаца, него и трагањем пута организовања тих пјеснопјенија у један складан систем, а за то је био неопходно наћи неки нови принцип способан да обезбједи постојање мелодијске структуре новог типа. То је постао принцип појања у гласовима, односно принцип осмогласја, чије помињање у црквеним записима сеже до 4. вијека.

О постојању гласова у црквеном појању свједоче житија преподобног авве Памве (око 390.) и авве Павла Нитријског (почетак 5. вијека).

Свети Амвросије Милански организује у својој цркви појање у гласовима по обрасцу источног појања.

У 5. вијеку стихире у гласовима састављају Антим и Тамокле, такође и преподобни Аксентије.

Најстарији сачувани осмогласник је из 6. вијека, а саставио га је извесни Сервус (Север) Антиохијски.

На свих 8 гласова саставља икосе и кондаке свети Роман Мелод.

У 7. вијеку пјеснопјенија на 8 гласова пишу такође и свети Јаков епископ Едески, Григорије Писида и свети Теодор Сикеот. Из тога можемо слободно закључити да се крају 7. вијека осмогласно појање већ усвојено на Истоку, иако у општем и свеобзнањеном смислу није било познато у свим црквама.

Принцип система осмогласја вуче коријене из обичаја ране хришћанске Цркве. У сваком од осам дана празника Пасхе се пјевало на посебном напјеву ,односно гласу. Осмодневни циклус напјева се убрзо проширио на осам недеља – од првог дана Пасхе до прве недеље по Духовима.

Напјев дана се проширио на њему одговарајућу седмицу. Касније се тај осмонедељни циклус почео служити током читаве године, све до следеће Пасхе. Измјењујући један другог кроз цијели период богослужбене године, гласови дају одређени свештени ритам, који неминовно дјелује на човјека који редовно посјећује храм. Сконцентрисано у данима Свијетле Седмице, осмогласје се попут концентричних кругова шири по читавој години, изображавајући непрестано дане Пасхе у сваком тренутку током читаве године.

На тај начин, оно представља освећење читавог човјековог живота.

Треба додати и то да се Црквена музика географски развијала на просторима на којима је преовладавало старогрчко, питагорејско учење о интервалима, античка подјелу љествица и њихово груписање према сродности у три тонска рода (дијатонски, хроматски и енхармонски).Из мноштва хеленистичких (грчко–орјенталних) љествица, коришћених у народној музици, издвојило се осам модуса који су се својим карактером уклапали у мелодијске обрасце литургике што је омогућило да развију и искажу појањем посебна осећања (попут туге или радости, пјесама покајања и хвале Господу) која су могла бити у складу са литургичким циклусом.

Касније је овај систем усвојен од стране православне Цркве, а данашњу форму добио је највише заслугом св. Андреја Критског, св. Јована Дамаскина и др. У Осмогласнику су сакупљене пјесме према гласовима у којима су компоноване.

Сваки од гласова „влада“ богослужењем недељу дана — од суботе увече до литургије у следећу суботу. Циклус у коме се отпоје свих осам гласова назива се столп. Након отпојаног столпа, поново почињемо са првим гласом итд. Појац на мелодијском систему и љествици владајућег гласа све богослужбене текстове кроји читаве те недеље.

Кројити значи пpилaгoђaвaти мелодијске форме одређеног гласа одсјецима текста који чине мисаону цјелину. Прилагођавање се врши одједном, за вријеме службе, без неке претходне припреме. То је надахнути, сложен, стваралачки чин, умјетничка вјештина. Он је вијековима присутан, и траје и данас. Одзвањају ови пјевани текстови за манастирским и црквеним пјевницама и побуђују појца да их пјева истичући карактеристичне мелодијске формуле. Јасно отпјевана, препознатљива ријеч допире и до братије у манастирима и до вјерника у црквама који се надахњују пјеваним текстовима.

Окончање овог пута формулисања осмогласника у складан и савршен систем било је дјело светог Јована Дамаскина (око 680 – 776).

Дјелатност светог Јована се одликовала многостраношћу и ширином. Био је творац веома великог броја црквених химни,због чега су га савременици назвали ”Златоструни”, већ су из његовог пера излазили и догматски и филозофски списи као што су ”Тачно излагање православне вјере”, један од камена темељаца светоотачке литературе и ”Филозофске таблице”.Будући да је био неуморан борац против иконоборства, преподобни Јован је написао низ бесједа у заштиту иконопоштовања, у којима је формулисана основа хришћанске естетике, која се базирала од усхођења од образа ка првообразу. Но за нас је најважније примјетити да је продобни Јован постао творцем Октоиха- Осмогласника.

Говорити о преподобном Јовану Дамаскину као творцу осмогласника, не би било са научне тачке гледишта потпуно исправно, али се узима у обзир, јер се ту ради о вјековно дугом стварању посебног и рода, не о личном индивидуалном стварању, толико карактеистичном за наше доба, већ о стварању саборном, оствареном само у животу Цркве. Колективно стваралаштво многих покољења, различитих народа и читавих култура, јављајући собом скривену ризницу молитвених мелодија, постало је том јединству и савршенству прави стуб појања у читавој Православној Цркви трудом и старањем преподобног Јована.

Књига Октоих собом представља ситематски распоред богослужбених текстова по врсти молитвословља (стихире, тропари, ирмоси), пресложених у осам гласова,чији се мелодијски материјал,у свом реду, такође дијели на различите врсте: стихирни, тропарни, самогласни итд. Осам гласова се дијели на двије групе по четири гласа. Прва четири се називају главним, или аутентичним, а друга четири гласа плагалним.На основи првог гласа формира се пети, другог-шести, трећег-седми и четвртог-осми.

Дуго времена, а нажалост и данас у многим научним круговима преовладава мишљење по којему сваки глас византијског односно Дамаскиновог осмогласја је сагласан тј. одговара оном из старогрчког система. На тој основи и веза аутентичних и плагалних гласова се аналогијски пореди са везом модуса и хипо-модуса у старој Грчкој. Истраживања многих научника, а такође и анализа древних византијских мелодија су показале да се византијско осмогласје стварало из мотива и мелодијских формула, који су се везивали за одређене дијелове богослужења и који су добили значење модела у састављању нових мелодија. Једино љествица за њих у пракси није било. На тај начин се веза између гласова формирала из саме праксе, не у родовима модуса већ у сличности мелодијских образаца, које улазе у састав аутентичног и плагалног гласа. Идеја о идентичности гласова и модуса је могла никнути под утицајем теоретских дјела грчких аутора 13. и 14. вијека Пахимера и Бријенија, а такође и под утицајем западноевропске пјевачке праксе.

Византијско појање, као и појање читаве Православне Цркве до данашњег дана, не познаје појање ван осмогласног система. Сви дијелови богослужења (укључујући и Херувику и Јектеније) се поју у гласу, у сагласности с одредбама црквеног устава и богослужбених књига. Текстови из Октоиха се пјевају помоћу посебних музичких знакова званих неуме, при чему су се у почетку њима нотирале само прве стихире, тропари и ирмоси канона.

По тим обрасцима су се појале и остале стихире, тропари и тропари канона датога гласа. Нотирана пјесмопјенија су се називала:

Самогласен – оно које има само себи својствену мелодију,

Самоподобен – оно које такође има својствену мелодију али је истовремено образац за друга пјеснопјенија тог гласа.

Подобен су се називала она пјеснопјенија која су устројена по обрасцу неког самоподобена. Појање подобена се данас ограничило на Грчку Цркву у којој су богослужбени текстови изложени у стихотворној форми, и гдје подобени имају број слогова као и одговарајући самоподобен,а то умногоме поједностављује примјену мелодијског обрасца самоподобена на подобен.

Осмогласник не представља само устројство и систематизацију мелодија богослужбеног појања, већ он пројављује и устројство живота сваког хришћанина уопште. Јер је концепција гласа не само мелодијска већ и календарска, носећи собом и пројављујући на дјелу православну концепцију времена.

Октоих не представља замрзнуту и непокретну шему. Представљајући собом производ саборног црквеног стварања, Октоих је и у свом каснијем постојању био способан живо одговорити на потребе живог црквеног организма, уносећи у свој састав све новија пјеснопјенија. Октоих у оном виду у којем се употребљава данас, поред дјела светог Јована Дамаскина, укључује у себе и дјела црквених пјесника који су живјели након њега. Ту су између осталог и стихире Анатолија, монаха студитског манастира, антифони преподобног Теодора Студита, стихире Павла Аморејског, јеванђељске стихире цара Лава Премудрог и друге.

Од свих стихира тропара и ирмоса који чине грчки Осмогласник, преподобном Јовану се приписује непотпуна недељна служба. Тако су напјеви који се приписују преподобном Јовану, тако сабрани несумњиво служили као образац каснијим пјесмотворцима. Ето зашто је преподобном Јовану дата част и назив аутора Осмогласника која му се са правом припада, и зашто се сам систем византијског осмогласја назива Дамаскиново осмогласје.

Развој нотације

Како се појање развијало, нове форме нотације су прављене да запишу нове, све сложеније мелодије.

Прва нотација је била у ствари записана акцентуација ријечи александријске школе реторике која је у то вријеме достигла врхунац. Осим садржаја говора, за говорника је врло био битан и начин како ће говорити свој текст. То је довело до тога да настане записивање правилних говорних акцената над записаним текстом, који су се усавршили до веома високог нивоа, тако да је говорник знао врсту акцента у ријечи па и интонирање саме ријечи у оквиру реченице и дијела говореног текста.

Са све сложенијим мелодијама долазила је и све сложенија врста нотног записивања. Нотација се развијала кроз вијекове док није постала комплексан систем знакова, способан да запише и изрази префињене нијансе мелодијског покрета, интонације и израза.

Како рекосмо нотација је временом постала изузетно компликована, знаци који су означавали основну мелодију били су праћени богатством придодатих украса, обично дописаним црвеним мастилом, и који су минуциозно објашњавали прецизно извођење мелодије.

Суочени са комплексном и тешком нотацијом коју су наслиједили од својих средњевијековних претходника, и растућим јазом између музичких текстова које су користили музички експерти и традиционалног литургијског појања преношеног само слухом, неколицина музичара је покушала да изврши реформу нотације у жељи да се створи неки систем који би био много једноставнији и интуитивнији.

Заиста, постоје докази да је већ тад се искристалисао начин писања ”брзе руке”, верзија знакова којима се чак могла записати мелодија паралелно док се изводила.

Особито успјешно поједностављење старе нотације је створио Петар Лампадарије 1777. године, али је оно засјењено чувеном Реформом Три Учитеља; Хурмузија, Григорија и Хризантоса, чувених појаца свог времена и најобразованијих музичара у источном свијету. Они су створили још сређенију и систематичнију нотацију и транскрибовали колосалан број текстова појачког репертоара.

Нова нотација указује на прецизно трајање нота, нешто што је недостајало старој нотацији.

Три Учитеља су започела своју реформу 1814. године и она је ускоро била у широкој употреби. Занимљиво је да Протопсалт Патријаршијске Саборне Цркве Константин није волио нови систем, и наставио је да употребљава стари са хором десне појнице, док је лијева појница исте цркве користила нови.

Данас је након великог посла у тумачењу и дешифровању музичких израза нама познато већина знакова старог времена, а потпуно су проучени интервалски знакови. Како год, у погледу извођења осталих знакова постоје многе несугласице.

Нова нотација тј. нотација Три Учитеља или како је сада свуда у свијету зову Метод Три Учитеља је она која је данас заступљена у литургијској пракси читавог православног свијета.

Изнад Истока и Запада

Пад Константинопоља (Цариграда) под Отоманско Царство је парадоксално донио нове прилике за црквене музичаре. Њихове музичке вјештине и умјетност су били веома цијењени од стране Отоманских султана и њиховог племства, и неколицина чувених псалта су нашли богато плаћен посао радећи приде као дворски музичари.

Овде морамо направити дигресију и споменути познати случај са св.Јованом Дамаскином, (једним од твораца Осмогласника, ако не и најзначајнијим музичарем и једним од највећих теолога у историји) који је живио у Дамаску у доба када је Сирија већ пала под арапску власт.

Св. Јован је због свог високог образовања и свстраности својих талената био високи савјетник на двору у Дамаску и био један од ријетких хришћана коме је дозвољено да јавно исповиједа своју вјеру. Након чувеног случаја када му је због клевете одсјечена рука која је чудесто зарасла молитвом испред иконе Богородице Тројеручице он се повлачи у манастир св.Саве Освећеног гдје ствара већину својих дјела која до данас пјевају на свакодневним богослужењима.

Дамаскиново дјело поново враћа на теолошку и музичку позорницу палестинску школу богослужења и појања – есенције оног најфинијег и најдуховнијег из Јеврејског и Арапског појања, које је захваљујући томе што је Цариград био престоница (у којој су преовладавали једноставнији напјеви) већ дуго стајала на страни.

Долазак Арапа, овај пут не као православних, већ муслимана, враћа у црквено појање стару школу блиског истока.

У 18. вијеку Петар Пелопонески Лампадарије, чије су композиције обликовало читав појачки репертоар модерног периода, је такође био експерт и у исламској музици и поучавао је музичаре чувене дервишке текелије у Цариграду.

Константин Протопсалт у 19. вијеку је био извор малог али веома инструктивног приручника о модалитетима класичне отоманске музике који је назвао ”Страно пјеније”, односно у оригиналу ”Егзотерике мусике”.

Појање код Словена

Преношење византијске музичке традиције међу словенске народе текло је упоредо са ширењем хришћанства. Света Равноапостолна браћа Кирило и Методије морала су имати изграђене мелодије за богослужбене текстове у преведеним књигама. Посведочено је у житију св. Константина (Ћирила) да су своју мисију представили папи Хадријану II појући литургију и свеноћно бдење на словенском.

Овај мисионарски подухват св. Ћирила и Методија није се односио на Словене који су насељавали Балканско полуострво. Срби и Бугари су у то време већ били крштени, а службу су вршили на грчком језику. Византинци, који су као потомци старих Римљана постојано инсистирали на својим територијалним правима, никада нису разматрали могућност да „новонасељеним варварима“дају такву привилегију.

Усвајање словенске писмености било је резултат настојања цара Симеона за културном аутономијом Бугарског царства у односу на Цариград. Пресељењем центра ћирило–методијевске традиције са запада на исток, у Бугарску, балкански Словени су постепено, током неколико наредних столећа, замењивали дотадашњу грчку праксу службом на свом ученом језику.

Битно је нагласити да је сам подухват превођења богослужбених књига са грчког на старословенски тј, црквенословенски језик изведен на најбољи могући начин. Без рогобатности и примјењеног шематизма, са много љубави и са великом бригом да се не разруши потпуно дубока форма и вишезначност грчког текста преводилац је успио да доврши овај колосални посао.

Црквена музика код Срба

О почецима музике у српској држави веома се мало зна. Не постоји ни један сачувани музички рукопис до 14 в. Ипак, у житијима св. Симеона и св. Саве често се помињу црквено појање, славословља, појање на бдењу. Сачуван је и податак из Хиландарског устава 1198. г. да је типик о службама и појању у манастиру усвојен према Ватопедском узору. У житију св. Симеона његов син, св.Сава каже да су на сахрани светитељевој заједно појали Грци, Срби, Бугари, Руси и Грузини. Из ових података тешко би се могао извући некакав закључак о самим мелодијама па чак и о сличности српских црквених напјева са византијским узором.

Најстарији познати српски композитор црквене музике био је кир Стефан Србин. Живео је у 14 веку и то вероватно ван српске државе, можда на Светој Гори. Претпоставља се да су његови савременици били Никола Србин и Исајија Србин, чије се композиције чувају у Народној библиотеци у Атини. Ови аутори су углавном компоновали двојезичне композиције, на српском и грчком. Такође је познато да су поједини позновизантијски мелографи у 15. в. нашли уточиште на смедеревском двору деспота Лазара Бранковића.

На основу поређења сачуваних српских музичких рукописа са савременим грчким, може се закључити да су наши средњевековни композитори потпуно усвојили византијско појачко мајсторство. Анализом њихових записа и мелодијских фраза, не може се уочити било каква разлика или посебност у односу на дела грчких аутора, што значи да су пратили развој музичке уметности у Константиновом граду.

Таква настојања установили смо код нашuх најстаријих композитора Стефана, Николе и Исаије Србина (15. век). Преписивач је по правилу, верно следио предложак са кога је преписивао неуме. Додавао је понекад variaе lectionis — кратка мелодијска разночтенија — црвеним тушем. Био је предан и напоран посао који је захтевао много времена, труда, стрпљења, па и љубави. Variae lectionis су могле бити преузете и из других предложака, али, најчешће оне доказују преписивачево ,,стваралачко” занимање за могућу варијанту мотива од неколико другачијих тонова — у односу на ductus. Te варијанте, међутим не ремете основну мелодијску формулу.

Појање након пада под турску власт

После пада Цариграда под турску власт 1453. и Смедерева 1459., цео Балкан је био покорен. Од тог времена, у новим и тешким условима, црквено појање, као уосталом и сви видови црквене уметности постепено замиру. Немогућност систематског изучавања појачке технике одразила се на умјешност тумачења сложеног нотног писма. Полако је долазило до искривљавања мелодија из неумског Воскресника (осмогласника), а за ухо неуког појца је лакше приањала свака мелодијска формула која је подсјећала на народне пјесме које је појао ван Цркве.

Тај за нас тежак и мрачан период је веома сликовито описао наш академик проф. др. Димитрије Стефановић :

„Појање се највећим делом преносило, као што смо већ рекли, из ,,устнаго преданија”. Веома мали број појаца је знао ноте. Мелодијске форме осам гласова Осмогласника морао је добар појац знати напамет. Свакако да су овде искуство и слух играли веома важну улогу. На основу тих мелодијских формула кројене су пјесме.

Писмена традиција била је привилегија мањег броја монаха који су писали и певали по неумама. Пришли смо неумским рукописима са нескривеном жељом да продремо у стваралачке тајне како компознтора, тако и преписивача рукописа. Та музичко-духовна творенија била су у почетку загонетна и скривена, да би временом постајала све јаснија. Композитор је првенствено хтео музички — мелодијом и ритмом — да подвуче, ослика литургијски текст који је добро познавао. То музичко повлачење текста, уз коришћење постојећих мелодијских и ритмичких комбинација и формула требало је да покаже не само обдареност композитора, већ да истакне лепоту која ће пленити и извођача и верника у цркви „

Размеђе 17. и 18. века када стварају и праве реформе нотације Петар Лампадарије и Три Учитеља донијело је полет у изучавању црквене музике на цијелом Балкану, а у Цариграду је основана патријаршијска школа.Посебну занимљивост представља чињеница да код Срба, којима би ова реформа добро дошла да доведу у ред већ помало анархично стање у црквеном појању, није била прихваћена.

На другом крају полуострва, у Београду митрополит Мојсије Петровић оснива грчку школу у којој се изучавало појање.

Њени први учитељи били су даскал Герасим, старац Константин и Никола Логијатат. сва тројица су били светогорски калуђери. Најбољи међу њима је ипак био јеромонах Анатолије из манастира Ватопеда.

Оцјењујући рад митрополита Мојсија, Јован Рајић, отац српске модерне историографије каже:

„…тој благоразумни муж привел из Свјатија Гори јеромонаха Анатолија искуснаго псалта. И устројив в Белграде греческују школу, из њејаже по времени взимал доброгласнија јуноши, ихже ониј псалт по греческој псалмодији, обучил пјети, числом довољних, чим изрјадно увесељаше церков…“

Сачуван нам је и уговор који је Анатолије саставио са митрополитом Београдским. По том уговору имао је Анатолије своје ученике:

„…не токмо учити пети по псалтикији, но и сачињати, и писати да могут, и от васего сердца целоје мајстерство своје открити и ничто утајити (…) и не отступити, нити от њих отити (…) донде же произвести ученики будет в савершеније целоје…“

Школа у Београду није била једина. Сличне су отваране у многим другим местима. Од даскала који су држали појачке школе у Бачкој издваја се монах Ананије из манастира Лавре.

У појачким школама у Бановцима и Мишковцима многи фрушкогорски калуђери су научили појање. Међу њима је најзначајнији архимандрит Дионисије Крстић (1757 — 1836), први учитељ појања у Каровачкој богословији, који је извршио редакцију греческог напева, касније названог „карловачки напјев“.

Извори из тог времена свједоче нам да је међу свештеницима било оних који су знали појати словенски и гречески на све три литургије.

Осим тога:

„Свако вече на вечерни Господи Возвах — појало би се, и један од ученика преносио би књигу от десне на љеву пјевницу, стихире читао, и за њим пјевчика чтомо пјево би, и то се звало кањерати“.

Изасланик митрополијски је забиљлежио за неке свештенике да имају „добар глас“, а за неке да имају „слаб глас“, а за неке, пак, „да немају гласа“ или као што је то на ондашњи начин лепо речено, „јестество на тоје не имат“. За једног свештеника забележено је да појати „нест учил“. Сви ови подаци сведоче нам о високом нивоу појачке технике који је достигао српски народ у вијеку музичке ренесансе.

Паралелно са ширењем скраћеног Дионисијевог — карловачког напјева, који се преносио искључиво усменим путем, постојали су напори појединаца да се сачува традиција музичке писмености, а самим тим и континуитет са нашим музичким средњим вијеком. Сасвим узгред, Атанасије Николић у својој аутобиографији помиње настојање епископа будимског Дионисија Поповића да појање подигне на виши ниво:

„Онда беше у Будиму владика Дионисије, пређе бивши Митрополит Београдски, који после уговореног мира са Аустријом пређе у Аустрију и добије Будимску Дијецезу. Он је ове године (1819) завео богословију у Будиму и своје богослове сам је учио певати по старим црквени нотама (псалтике). Моји другови позову и мене да идем с њима да чујем то оригинално пјеније…“

Сачувани нотни записи

Иако је црквена умјетност у раном и нарочито средњевизантијском раздобљу доживјела пун процват и утемељила православно богослужење у данашњем облику, из времена од 4. до 10. века није нам сачуван ниједан музички рукопис. Поред очигледне старости докумената који су се тешко могли сачувати до данас, један од разлога је иконоборачки бијес праћен харањем и паљењем манастира и њихових књижница, чести упади варвара са пљачом и паљевином, те на крају и најтеже пустошење Византије од стране крсташа какво није доживљено ни са падом под Отоманско Царство. Период латинске окупације у 13.вијеку није оставио ни културне вриједности нетакнутим. Пљачкане су навелико и цркве и манастири, а све што је било вриједно одношено је на запад.

Ни касније историјске прилике нису биле наклоњене покушајима да се нотни записи сачувају. Селџуци у Малој Азији, с друге стране, ионако нису имали нарочито поштовање према хришћанским светињама. Стога најстарији сачувани рукописи византијске епохе датирају из 10. века, премда је нотација до 12. века још увијек сасвим нечитљива.

Из 18 в. сачуван нам је и велики број рукописа који тек треба да буду дешифровани. Од свих је можда најзанимљивији рукопис чувеног Петра Лампадарија, који је саставио осмогласник по старом начину, грчким словима на словенском језику за босанског митрополита Серафима.

Почетком 19 в. у Цариграду се коначно усваја нова аналитичка метода црквеног нотног писма. Одобрила ју је патријаршијска комисија. Од тада до данас састављено је више музичких зборника него у цијелој дотадашњој историји.

Онај дио нашег народа који се у то вријеме борио за слободу, није усвојио нову нотацију. Она је, међутим, била прихваћена на широком подручју које обухвата данашњу Македонију, Косово и Југоисточну Србију.

Подручје Београдске и Карловачке митрополије је остало без нових музичких записа све до појаве првих музичара образованих на западу, Корнелија Станковића, великог Стевана Стојановића Мокрањца и других, мање познатих, иако веома значајних.

Свјесни да је вријеме и музичка неписменост наших појаца већ окрњила љепоту црквених песама, ови истакнути музичари, сваки у своје вријеме и сваки за себе, предузели су велики и значајан посао биљежења црквених мелодија по народном напјеву.

Међутим ови наши истакнути музички дјелатници нису били упознати са теоријским основама црквене музике, дакле са музиком далеко старијом и у многим аспектима различитом од њима савремених западноевропских музичких и естетских схватања. Самим тим и њихово дјело није довршено, већ нам више служи као путоказ у смјеру темељнијег изучавања теоријских поставки и законитости црквених гласова и напјева.

Цитираћу овде неке закључке проф. Данице Петровић и проф. Димитрија Стефановића:

Најновије промјене које потресају све пope друштвеног живота код нас, изазвале су бујицу наглих и личних и колективних преокрета.

Окретање цркви и традицији било је код многих неочекивао брзо, па зато вјероватно и страствено, али и површно. До вјечитих истина до којих се долази трпљењем и стрпљењем, љествицама које познају и узлазни и cилaзни смјер, многи су пожељели да стигну пречицом, не марећи и да залутају новим странпутицама. Много је у томе силовитости, догматске кpyтocти, нетрпељивости, а изнад свега незнања.
И тако, умјесто да ново вријеме истраживањима вишевјековног живота црквеног појања донесе свјеже, полетне и самопрегорне трагаоце и дјелатеље, у различитим публикацијама читамо текстове пуне идеолошки обојене нетрпељивости, елементарног незнања, игнорисања дугогодншњег студиозног рада претходника, непоштовања историјеких чињеница, методологије наyчног рада и полемисања.

Свакдневно смо свједоци немилих ситуација и расправа између *бранитеља* појничког пјевања, нео-византинаца и љубитеља хорског пјевања, надметања у коме су сви губитници.

Господња је воља да је свијет разнолик, разноврстан и шарен. Доиста нема шаренијег и чудесније шароликог кутка васељене од наше планете. Да није Благослова Божијег, браћо, не би у Цркви било ни појања ни виѕантијског ни народно-српског нити хорског. Да који није Господу по вољи, не би га ни било. То је као бесмислена и неправославна расправа на тему да ли је боље монаштво или брак. Све Богом благословено је добро и све можемо користити на спасење или пропаст.

Морамо подједнако вољети и његовати и предањску музику, и хорско појање (за које је појцу неопходан подвиг и духовни и тјелесни, сам то из искуства свједочим) и народно-црквено појање сачувано радом Станковића, Барачког, Мокрањнца и других. Искључивости у овој области су вишеструко опасне и погубне по нашу цркву и унутршње јединство у њој, а да не говорим колико су бесмислене у ово вријеме кад имамо далеко више опаснијих проблема, него измишљати сукобе тамо гдје их не смије бити.

И да закључим ријечима наших умних глава из области музике које су изрекли анализирајући ситуацију у српској музици данас :

Вјерујмо да је ово вријеме посуновраћених вриједности само пролазна фаза и да ће одговорна наyчна истраживања наставити своје упорно трајање, барем колико и у оним протеклим временима, која нису била склона црквеној умјетности. Питање је само како ће младе генерације у изобиљу непровјерених информација направити сопствену селекцију. У свим музичким, а и општим школама, историја музике се yчи само по давно усвојеном моделу историје западноевропске музике.

Историја византијске, старе руске и јужнословенске музике није нашла одговарајуhе мјесто у школским плановима и програмима. Иако припадамо култури која је створена на рубном подрyчју између Истока и Запада, култури у чијој су основи хришћанска православна вјера и умјетност кроз ту веру настала, ми или се отуђено окрећемо Западy потпуно игноришући своје корјене, или сасвим некритички супротстављамо ова два свијета, занемарујући давно освједочене културне и умјетничке успоне западноевропске цивилизације.

Превиђамо на жалост чињеницу, да су и наши најумнији преци у својим дјелима управо успели да пронађу склад између ова два свијета, која већ близу два миленијума одређују европску цивилизацију.

Његујмо и волимо браћо музику Православне Цркве у свим њеним видовима и изразима, убијеђени да је сваки од њих не само богоугодан већ и богонадахнути израз вјечитог исповиједања Господа!

*********************

Кратка история на източната църковна музика (едногласна традиция)

Известно е, че първото новозаветно песнопение е това на ангелския хор, изпято в нощта на Христовото Рождество: „Слава във висините Богу…” (Лука 2:14). За изпяване на песнопение се споменава и след извършването на Тайната вечеря от Господ Иисус Христос и апостолите Му, когато „като изпяха хвалебна песен, излязоха на Елеонската планина…” (Марк 14:26). За пеенето говори и св. ап. Павел в Посланието си до коринтяни, в което свидетелства „ще пея с дух, ще пея и с ум” (І Кор.14:15).

Песнопенията съпровождат богослужебните християнски събрания още най-ранната история на Църквата. Св. Йоан Златоуст казва: „Бог, виждайки, че мнозина от хората са небрежни духовно, че се отегчават при четене на Свещ. Писание, че неохотно се посвещават на този труд, и желаейки да направи този труд желан, като унищожи чувството на скука, прибавил към пророчествата и мелодия, та всички, като се наслаждават от стройността на напева, с голямо усърдие да Му възнасят свещени песнопения.” [1].

Известно е, че много от лъжеучителите и техните еретически общности са привличали нови последователи в редиците си с помощта на привлекателни песни, в които са вмъквали лъжеученията си. Песни са съставяли офитите, арианите и др. [2] Много от светите отци на Христовата Църква, като св. Ефрем Сириeц (†378), св. Василий Велики (†379), св. Йоан Златоуст (†407), св. Исаак Велики (†466) са противоборствали на еретическите песни, като са създавали и насърчавали създаването на богослужебни християнски химни, възпяващи чистото неповредено вероучение. През тази епоха древната гръцка музика се е използвала като основа за създаването на християнската музика. Това, разбира се, е било дело с благодатен и дълбоко проникновен характер, отчитащ спецификата на църковното пеене и неговата цел – създаване на молитвено настроение у вярващите. Пример за това са думите на Климент Александрийски в книгата му „Наставник”, чрез които препоръчва на вярващите от съществуващото многообразие на гръцки напеви да отбират само такива, които са годни за християнското богослужение [3].

През този етап църковните песнопения са били монотонни и грижата на християните за естетическото въздействие на музиката е била незначителна.

Първоначално богослужебните песнопения са били изпълнявани от всички присъстващи християни. По-късно се появило т.нар. антифонно пеене, при което вярващите се разделяли на две групи, които пеели последователно. За това свидетелства и Плиний Млади в писмото си до император Траян, където казва, че християните „възнасят поредно помежду си песен на Христа…” [4]. Църковното предание сочи св. Игнатий Антиохийски като светеца-духовник, въвел антифонното пеене в Църквата.

Постепенно практиката да пеят всички в църква била отменена, като се създава специалният чин на църковните певци, огласяващи богослужението. Това било продиктувано от разрастващото се мелодическо богатство на песнопенията, чиято интерпретация изисквала съответна подготовка. Едно от правилата на Лаодикийския събор от 363 г. гласи – „Не трябва никой друг да пее в църквата, освен певци, които се броят в клира и пеят по книга…” [5]. Тази въведена практика не се е спазвала във всички църкви, но в 6 в. във всички храмове пеят вече само специално подготвени вярващи – певци.

След обявяването на Миланския едикт от 313 г., много езичници приели християнството, които внесли във фонда на църковната музика напеви, чужди на възвишения християнски характер на Църквата. Така през 7 в. се появява решение на Шестия вселенски събор, което гласи: „Онези, които влизат да пеят в църквата, да не употребяват безчинни викания, да не насилват естеството до крясък и да не въвеждат нищо несъобразно и несвойствено на църквата, а с голямо внимание и умиление да пеят на Бога…” [6].

През 8 в. св. Йоан Дамаскин (†777) – църковен поет, оратор и богослов, подпомогнат от учения византиец Козма Икет, подредил системата на осмогласното пеене, като избрал само напеви, от тогавашните около 15 на брой, които да съответстват на светостта на църковното пеене. Така той предпазил бъдещите музикални изяви и изпълнения от профанизиране. Св. Йоан Дамаскин съставил и много текстове на църковни химни, които сам композирал в духа на християнската духовна музика. Установената практика на осмогласното пеене била въведена в много православни църкви, което осигурило нужната уеднаквеност на християнското богослужение [7]. „Простотата в напевите в Осмогласника, изразявайки смирената простота на християнската молитва, разполага душата именно към такава молитва и като я изтръгва от шума на суетата, я възнася до Божия престол” [8].

За изписване на църковните мелодии била нужна съответна нотационна номенклатура. В Древна Гърция за тази цел използвали буквите от гръцката азбука, които били поставяни над текста на мелодията. „Необходимостта от по-голям брой знаци довела до изписването им с по-дебел шрифт, до непълното им изписване или двойното им изписване и т.н.” [9]. По-късно се появяват съответните невмени нотационни системи. Така например във византийските невмени нотации могат да бъдат разграничени следните четири стадии: палеовизантийски нотации (10-12 в.), средновизантийска нотация (от около 1150 до 1400 г.), късно- и поствизантийска нотация (от около 1400 до около 1818 г.) и Хрисантова нотация (от 1818 г. до днес) [10].

Може да се направи една условна периодизация на източната църковна музика, като се раздели на три периода: подготвителен период до 5 в., втори период от 5 до 7 в. и трети период от 8 в. до днес.

През първия период богослужението на християните било силно повлияно от юдейската богослужебна традиция. Християните посещавали юдейския храм като място за молитва. Св. ап. Павел говори за „псалми и поучения” (І Кор. 14:26) и за „псалми и славословие и песни духовни” (Еф. 5:19).

Под псалми се разбират 150-те псалми от книга Псалтир, които се четяли и пеели. Под химни (славословие) се разбират всички останали песнопения от Библията – Стар и Нов Завет (например послужилите за основа на ирмосите на деветте песни на богослужебните канони). А под песни духовни се разбират всички християнски песнопения, създадени през вековете и получили място в богослужебната литература [11].

Свидетелства за църковни песнопения оставили св. Климент Римски (†101), Климент Александрийски (†215), Ориген (†254), св. Григорий Неокесарийски (†266), „Апостолски постановления”(380) и др. От този период е и т.нар. Химн на светилника „Свете тихий”, който и до ден днешен се изпълнява в богослужението през време на вечернята служба. Още св. Василий Велики го нарича „древна песен” [12]. Към този период спадат и химничното творчество на св. Григорий Богослов (†389), св. Методий Олимпийски (†310), св. Ефрем Сириeц (†378) и др. Текстът на рождественските катавасии е взет от празнично слово за Рождество Христово на св. Григорий Богослов.

Химните от този първи период се характеризират с възторжено-профетически характер или есхатологическо настроение.

През втория период от развитието на църковната музика са работили такива забележителни църковни музиканти и химнографи като св. Роман Сладкопевец (Мелод), Константинополския патриарх Анатолий (†458), Йерусалимския патриарх Софроний (†644), Константинополския патриарх Сергий (†638) и др. Император Юстиниан (527-565) се счита за създател на литургийния химн: „Единородний Сине…”. Също така се счита, че Херувимската песен е въведена в богослужебна употреба по негово време.

Името на св. Роман Мелод е свързано със създаването на църковното песнопение кондак. Св. Роман бил роден в сирийския град Емеса, дн. Хомс (13). Кондаците на св. Роман са били многострофни – типичен пример за някогашния кондак представлява Богородичният акатист, изпълняван в днешно време по време на светата Четиридесетница [14]. В съвременната богослужебна практика част от кондаците се намират след шестата песен на каноните на утренята, за които се споменава по-долу. Според църковната история св. Роман е написал повече от 1000 кондака. Видният литургист и патролог архимандрит Киприан Керн споменава за трагичната историческа съдба на химнографското изкусно творчество на този светец, забравено от поколенията, които са предпочели богослужебните канони като по-лесно възприемани произведения.

Третият период в църковната музика на Изток продължава до ден днешен. Характерната му особеност е появата на църковното песенно произведение канон. Канонът замества кондака и е съставен от девет песни, началните тропари на който (наречени ирмоси) са с библейски характер. Всяка песен на канона съдържа по няколко тропари. Като първи създател на богослужебен канон се счита св. Андрей Критски (†726). В православните храмове неговият Покаен канон се чете и до днес – всяка година по време на Великия пост.

Този трети период се характеризира с три школи, работили в областта на химничния материал и църковната музика – школа на „саваитите”, школа на „студитите” и „Итало-гръцка школа”.

Саваитската школа е свързана с манастира на св. Сава Освещени край Йерусалим и създадения там богослужебен устав. Братството на манастира се е състояло предимно от сирийски монаси. Творчеството им е насочено в създаването на много богослужебни канони и празнични стихири.

Св. Йоан Дамаскин е най-плодовитият представител на тази школа. Той е написал каноните на Възкресение Христово, Рождество Христово, Богоявление, Петдесетница, Възнесение и др.

Представители на Саваитската школа са и св. Андрей Критски, св. Козма Маюмски, написал химна „Честнейшую херувим”, св. Стефан Саваит, Сергей Агиополит, Георгий Агиополит, Илия Иерусалимски, Арсений и др. [15]

Школата на студитите произхожда от манастира на св. Теодор Студит, намиращ се до Константинопол – наречен Студийски манастир. Братята на манастира се проявили като ревностни защитници на иконопочитанието и творци на химничен материал, голяма част от който е запазен в книгата, използвана през св. Четиридесетница – Постен Триод [16].

По-забележителни представители от тази школа са Теодор Студит (†826), Йосиф Студит (†825), Николай Студит, Климент Студит, Киприан Студит, св. Теофан Начертани (†843) и др.

„Итало-гръцката школа” е съставена предимно от творци от гръцки произход, намерили убежище в Южна Италия и о-в Сицилия след гоненията на императорите-иконоборци. По тези места през 15 в. има и емиграция на християни от албански произход, които са запазили в песнопенията си, открити по тези места, определена византийска песенна специфика [17]. Градовете Калабрия и Апулия, наричани „малка Гърция”, поддържали тесни връзки с Византия, по-точно със Студийския манастир.

Сред по-именитите представители на тази школа са: Сиракузкият епископ Георги (†669), епископът на о-в Корфу Арсений (ІХ в.), Йосиф Песнописец (†983), Отранският епископ Марк и др.

Има и много други творци на църковна музика и химни, които не се числят към изброените школи. Такава е например св. монахиня Касиана (канонизирана от Цариградската патриаршия). Тя е единствената жена – автор на текстове на църковни химни: стихири за Рождество Христово, ирмосите на първите шест песни на канона на Велика събота, стихири за Велика сряда (между които е богатата на мелодика, преливаща в различни гласове т. нар. „Касианова Слава”, гл. 8).

Трябва да се споменат и имената на св. патриарх Фотий (†893) – автор на последованието на Малкия водосвет, св. патриарх Методий (†846), Солунския епископ Анатолий – автор на стихири за Рождество Христово, Успение Богородично и др., император Лъв Мъдри (†911) – автор на единадесетте евангелски утринни стихири, император Константин Порфирогенет (†959) – автор на единадесетте евангелски ексапостиларии (светилни), Симеон Метафраст (†970) – автор на канона в чест на св. Мария Египетска. Други известни химнографи са Евхаитският митрополит Йоан (11 в.), св. Григорий Синаит (†1311), Никифор Калист (†1397), Константинополският патриарх Филотей (†1376) [18].

През 14-15 в. настъпва епохата на късновизантийската музика. Творбите на св. Йоан Кукузел и неговите съвременници бележат нова епоха в църковната музика – появяват се различни песнопения (в т.ч. кратими – разпяване на безсловесни срички като териреми,ананейки), които върху основата на традиционната мелодическа линия прерастват в богато орнаментирани композиции с широк тонов обхват.

От 15 в. нататък църковното пеене не е на висотата от предишните столетия. Османското робство оказва своето негативно влияние върху художествените плодове на християнската Църква. Съвременниците на тази епоха се стараели да запазят мелодическото богатство от предишните времена. В това отношение атонските монаси изиграват важна роля в съхранението на църковната музикална традиция [19].

Към 18 в. има възраждане в църковната музика. Редица творци на източна музика събрали и издали творенията на старите песнописци и мелурзи [20], пазени в библиотеките на палестинските и атонските манастири. Преди около 200 години (в 1814 г.) се появява и новият невмен нотопис на източната църковна музика – дело на Хурмузий Книгохранител, Хрисант Мадитски и Григорий Левитис [21]. И до днес този нотопис се използва за фиксация на едногласната църковна музика, плод на многовековната певческа традиция.

В своята „Голяма теория на музиката” Хрисант Мадитски, размишлявайки за църковно-песенното творчество, пише: „Впрочем, каква е музиката? Стара? Нова? Нито стара – нито нова. Но тя през различните времена непрекъснато се е усъвършенствала” [22].

Изпълнeнието в източната църковна музика (щрихи)

Източната църковна музика заема важно място в православното богослужение. От векове насам православните храмове се огласяват от тази музика. Мнозинството от вярващите хора опитно познават силното й духовно въздействие. Нейният лиризъм и богат химнографски материал [1] са източник и на верово познание за слушателите й. Тази музика е известна още като източно църковно пеене, а също и като византийска музика, тъй като нейният разцвет се осъществява по време на съществуването на Византийската империя (330-1453 г.).

Отчитайки специфичния характер на сакралната музика, възниква въпросът какви черти трябва да притежава музикалното изпълнение на църковните песнопения?

На първо място, като изкуство на Църквата тази музика трябва да е молитвена. Да е породена от молитвата на псалта (певеца) и да подбужда християните, които присъстват на богослужението, към молитвеност. Изпълнението на певците трябва да наподобява непрестанното ангелско пеене на небето. Така, както го е видял и чул св. пророк Исаия: „Свят, свят, свят Господ Саваот! Цяла земя е пълна с Неговата слава!” (Ис. 6:3).

В източната църковна музика съществуват осем църковни гласа, утвърдени в изпълнителската практика от св. Йоан Дамаскин (†777) – църковен поет, оратор и богослов. Всеки от тези осем гласа има своя певческа специфика. „Темпото, с което се изпълняват църковните песнопения не всякога е еднакво. За тържествените моменти от богослужението, особено в литургията, пението е бавно, а в други служби, например във вечернята и утринната, то е ускорено.” [2] Всеки глас от Осмогласието има по няколко напева – пападически, стихирарически, ирмологически, тропарически, подобно пеене и припевно пеене. Пападическото пеене се изпълнява бавно; стихирарическото – умерено-бавно; ирмологическото, тропарическото и подобното пеене – умерено-бързо, а припевното в бързо темпо [3]. Промяната на указаното темпо на дадено песнопение, изкривява първоначалния му замисъл и пречи за разкриване на мелодическата му красота.

От факта, че източната църковна музика е едногласна и изключително и само вокална, произтичат и други важни елементи, които трябва да притежава това изпълнителско изкуство. За разлика от многогласната хорова музика, в която певците са разделени на няколко групи, или партии (например тенори, баритони и баси), в източната църковна музика пеенето се извършва само на един глас, т.е то е монодийно. Източната църковна музика се изпълнява по два начина: солово (когато псалтът пее сам) и хорово (група от псалти). Когато песнопенията се изпълняват хорово, звуковата емисия трябва да е монолитна. Когато псалтът пее сам (каквато е практиката в повечето храмове в Българската църква), той трябва да се стреми пеенето му да е на подходяща висота – да е правилно, вдъхновено и с достатъчна сила при музикалното изпълнение (но не крещящо). При акапелното пеене (без съпровод на инструменти) гласът на певеца е „изложен на показ” – отчетливо се различават специфики като тембър на гласа и правилно интониране [4]. В музика, в която се използват музикални инструменти, последните са солидна основа за интонационна стабилност. За правилното интониране в източно църковната музика от важно значение е използването на исон. Исонът (или исо, което в превод от гръцки означава равно) е вид пригласяне, извършвано от певците чрез произнасяне на гласни звукове, доминиращи в изпълняваната дума, върху основния тон на мелодията, докато солиращият глас на певеца възпроизвежда музикалната линия на песнопението. Исонът – по думите на музиколога Асен Атанасов – е важен за цялото построение на музикалното пространство, в което е разположен отделния ихос (глас), той е опора на отделните музикални пространства, изграждащи песнопението [5]. „Пригласянето (исото) трябва да става тихо, с полуотворени уста, а не носово. Исото трябва да украси мелодията, а не да я задуши…” [6] Преди началото на песнопението някои ръководители на църковни хорове използват встъпления, наречени още запеви, или интонационни формули, с помощта на които подсказват мелодическия строеж на съответния глас и задават основния тон на мелодията, върху който групата исониращи държи исо.

Класическият начин за нотна фиксация на източната църковна музика се осъществява с помощта на т. нар. невмено писмо [7] . Невменото писмо, което се ползва от двеста години насам, е дело на тримата музикоучители от Константинополската Патриаршия – Хрисант Мадитски, Григорий Протопсалт и Хурмузий Хартофилакс (Книгопазител). Една от особеностите на това писмо е, че то показва хода на мелодическата линия, без да фиксира абсолютна тонова височина. Това намира отражение и в изпълнителската практика на източното пеене, в което певецът взима тон, който да му е удобен и съобразен с диапазона на гласа му. Така например, ако песнопение от седми глас, имащо за основа долно зо [8], е неудобно за изпълнение от певец с висок глас, той може да повдигне основата с два тона, и да изпее песнопението от па като от зо. Това преместване на тона се нарича транспониране. В помощ на певеца в ориентирането му в съответните тонове би могло да бъде използването на камертон, който дава тонът ла (в невмената система тонът ке) от първа октава с честота 440 Hz.

Изпълнителят на източната църковна музика трябва да се съобразява и с определена динамика (сила на звучене), която в никакъв случай не бива да бъде неподходяща за святото храмово пространство, където трябва да цари молитвен дух. Не бива да се забравят думите, отправени от Бога към св. пророк Илия: „И каза му Бог: излез и застани на планината пред лицето Господне; и ето, Господ ще мине, и голям и силен вятър, който цепи планини и събаря скали пред Господа; но не във вятъра е Господ; след вятъра – земетръс, но не в земетръса е Господ; след земетръса – огън, но не в огъня е Господ; след огъня – лъх от тих вятър (и там е Господ).”(3 Царств. 19:11-12)

За доброто изпълнение на песнопението е нужно и съблюдаването на някои артикулационни характеристики като пеене в легато; правилно, ясно и членоразделно произнасяне на думите в текста на песнопението. При пеенето в легато тоновете са съединени и сякаш преминават един в друг, което се постига „без прекъсване на въздушната струя, без промяна в напрежението на гласните връзки…” [9] Пеенето в легато е красиво и доставя приятни усещания у слушателите. Използването на такъв тип пеене е признак за висока певческа култура и вокален финес. Ненапразно пеенето в легато е един от основните принципи на италианската певческа школа.

За доброто и правилно въздействие на църковната музика е нужно и музикално фразиране. Фразирането е художествено осмислено разчленяване на музикалните фрази [10]. Музикалната реч има структура, която е подобна на структурата на литературния език, в който използването на препинателни знаци цели смисловото разчленяване на текста. Както в литературния и разговорния език, така и в музиката съдържанието на произведението не се излага като непрекъснат поток, а чрез отделни мисли [11].

От важно значение за църковното изпълнение е и предварителното запознаване на певеца с мелодиката на песнопенията – особено когато предстоят празнични служби. Въпреки че певецът трябва да е запознат с мелодическия строеж на различните гласове и песнопенията разписани в тях, добре би било на тържествени литургии той да изпълнява песнопения, които „лежат” на гласа му. Които са създадени сякаш за него самия. Както за всички певци, така и за изпълнителите на източната църковна музика е важно да имат концепция за изпълняваната от тях музика, която включва всецяло познаване и верен поглед върху структурата на песнопението, стремеж мисълта им да върви пред музикалната фраза, търсейки опора в нейния финал.

Други важни изисквания към певческото изпълнение са: избягване на дълги певчески паузи в богослужението, които накъсват структурата му; стиковане между свещеник и псалт – да има тонова хармоничност във взаимното им изпълнение и на последно място, но не по важност, гласовете на певците да бъдат обработени и добре звучащи. В древния химн на светилника наречен „Свете тихий”, който се изпълнява по време на вечерното богослужение, се казва: „Сине Божий, Който даваш живот, достоен си през всички времена да бъдеш възпяван с приятни гласове.”

Би могло да се говори за различни стилове в изпълнителското изкуство, продукт на различни певчески школи, в които интерпретацията на църковната музика е индивидуализирана според разбиранията на съответните протопсалти (първопевци), ръководещи църковно-певческите школи.

Древните летописци повествуват, че през 10 в. св. княз Владимир, покръстителят на Русия, двоумейки се от къде да приеме кръщение, изпратил някои от своите първенци в Константинопол. Когато се върнали, те му разказали за службата, на която присъствали в храма „Св. София”: „ и не знаем на небето или на земята се намирахме…, и не знаем как да разкажем за това, – само знаем, че там Бог пребивава заедно с хората…” [12]. Църковните певци имат приоритета и отговорността да бъдат заедно с композиторите сътворци на музикалното произведение. От отношението им към изпълнението на източно- църковната музика зависи църковно-музикалният хоризонт, простиращ се пред бъдещите певчески поколения, да бъде светъл. Какъвто е и примерът на нашите предшественици, завещали ни музикалното богатство на източната църковна музика.

****************************************

Богослужби, Богослужење (грч. Λατρεία, διακονία, Λείτυργία), е заедничарење преку црковните служби кои се вршат во храмот јавно, за сите верни. Се делат на служби со дневен, неделен и годишен циклус:

 

Дневни служби (Часослов): деветти час, вечерна и повечерие; полуноќница, утрена и први час; трети час и шести час и Литургија (или, наместо неа изобразителна).

Седмични служби (Октоих): понеделник – на архангелите и ангелите; вторник – на Претечата и Крстител Јован; среда и петок – на Чесниот Крст; четврток – на светите апостоли и св. Николај; сабота – на светите и упокоените; недела – посебен ден во седмицата, на Христовото Воскресение.

Годишни – празници утврдени со Црковниот календар (минејски отсек), и неподвижни празници, поврзани со Пасха (триоден отсек).

За извршување на богослужбите во храмот, потребни се посебни услови – свештенство, верни, боглсужбени предмети и место.

Според зборовите на св. Јован Кронштадски, „секоја богослужба е взаемно служење на Бога на луѓето, и на луѓето на Бога.. сладок разговор на човекот со Бога, и молба за своите потреби.“ Богослужвите се неисцрпен извор на благодатта Божја, преку кој се хранат, напииваат, чистат и зајакнуваат, се осветуваат душите на верните, и се соединуваат со својот Творец. Оттука е и потребата за редовно одење на богослужбите. Богослужвите се основа и срж на Христијанството, затоа што преку нив се остварува жива заедница со Живиот Бог. Заснована на Светото Писмо и Светото Предание, секоја богослужба е круна на полнотата на духовниот живот на Црквата, и секој нејзин верник поединечно, како дел на нејзиното Тело.

Устројството и поредокот на богослужбите низ вековите се обликувал во самата Црква. Покрај секоја видлива и функционална карактеристика, секој дел и обред во богослужбата има и прецизно определен символички смисол.

БОГОСЛУЖБЕНИ КНИГИ

1. Осмогласник (Октоих)
2. Посен Триод
3. Службеник
4. Требник
5. Цветен Триод
6. Часослов

Пеачот / Хорот, користи Часослов, Минеи, Осмогласник (Октиох), а Свештеникот и Ѓаконот користат Служебник. Зборот Октиох и Осмогласник имаат исто значење. И пеачот и клирот (свештенството) пред секоја служба треба да го видат точниот редослед, од книгата ТИПИК

Постојат два типика: Ерусалимски и Цариградски. Ерусалимскиот е постар, службите од овој се пообемни, и затоа има поголем авторитет.

Книгата МИНЕИ

Во минејот се наогаат Стихири, Канон, Седални, Тропари, Светилни… за секој празник посебно

Во осмогласник, истите песни, за секој глас посебно. (кој глас е денес, може да се види од календарче). Постојат Гласови, овие се менуваат секоја недела, кога ќе заврши 8 от почнува 1 от.

Пр. Ако е Недела 4 глас, псалтот отвора Осмогласник, во делот за 4 Глас и ги пее сите песни, седални, кондаци, тропари, канонот… од тој глас. Ако е празник отвора минеј, го бара празникот во минејот и тука ги пее сите песни за тој Светител (тропари, кондаци, седални…). Постојат 12 минеи со празник за секој ден.

*****************************

Современный литургист А.С. Кашкин все богослужебные книги разделяет на три группы:

1. Книги, содержащие службы суточного круга:Служебник, Чиновник архиерейского священнослужения, Часослов и Псалтирь Следованная (II часть).
2. Книги, содержащие молитвословия седмичного круга богослужения:Октоих и Псалтирь Следованная (I часть).
3. Книги, содержащие богослужебные тексты годичного круга (а также указания относительно совершения этих служб):Минея (все её виды), Триодь Постная, Триодь Цветная, Евангелие, Апостол, Типикон.

Особняком стоит Ирмологий, так как в этой книге содержатся выборочные песнопения всех трёх кругов богослужения.

Остальные книги, используемые в современных православных храмах, вроде «Службы Страстной седмицы» или различных изданий, излагающих порядок служб первой седмицы Великого поста или пасхальной службы, по мнению Кашкина, не имеют статуса канонических богослужебных книг, — это всего лишь пособия

********************

Светото Предание (παράδοσις; предание, усмено пренесување на верата), е нешто кое што се предава и се живее во Црквата а, е научено (предадено) или востановено како пракса, и, е во согласност со учењето на Господ Исус Христос, апостолите и Црквата го прифатила за такво.

До триесетата година по Христа учењето Христово не било запишано, па се пренесувало усно, оттука заклучокот дека светото Предание му претходело на светото Писмо. Оттука пак произлегува дека светото Писмо и светото Предание се две притоки кој се слеваат во големата река на Божјото откровение. На едната страна стои Светото писмо како извор на Божјото Откровение со своите канонски списи, а на другата страна светото Предание исто така како извор на Божјото Откровение, кое што ги опфаќа, кратките излагања и формулирања на верата, апостолските правила, актите на помесните и вселенските собори, делата на светите отци, литургиите, црковно –богослужбените текстови, побожните обичаи, монашките правила житијата на светиите и друго. Всушност светото Писмо правилно се толкува и разбира само низ светото Предание.

Протестанските христијански заедници не го прифаќаат светото Предание сметајќи дека тоа има човечки происход.

***********************

ОТЕЦ АНДРЕЈ ДУДЧЕНКО: ЛИТУРГИЈАТА КАКО ПРИЧЕСТУВАЊЕ / ЗАЕДНИЧАРЕЊЕ ВО ТЕОРИЈА И ПРАКСА

Овој реферат е произнесен на конференцијата „Богословие на причестувањето“ (Theology of Communion) во манастирот Бозе, Италија, 20-23 октомври, 2014.

Јас сум парохиски свештеник во Украинската православна црква и во овој реферат би сакал да истакнам некои прашања во врска со православната Литургија и несоодветноста (дисонансот) меѓу Литургијата како што таа е определена во своите молитви и рубрики и нејзиното практично извршување.

Да видиме како Литургијата се опсервира од страна на парохјаните – луѓето што присуствуваат на неа во различни степени на фреквентност. Не е тајна дека повеќето луѓе ја доживуваат Литургијата како нешто што се одвива „онаму“, во олтарот. А јас стојам овде, ја гледам Литургијата и се докоснувам до неа на некој начин. Но, можам ли да кажам дека јас вистински придонесувам во служењето на Литургијата? Се разбира, свештеникот ја извршува Литургијата. Оние луѓе што се вовлечени во извршувањето како ѓаконите, ипоѓаконите, чтеците, пеачите, олтарниците и другите служители – сите тие некако учествуваат. Но, како обичниот парохјанин, кој стои во црквата и се моли, го остварува неговото или нејзиното учество во литургиското служење?

Самата Литургија го имплицира учеството на секој што присуствува. Литургијата не е шоу, таа треба да има само учесници и никако набљудувачи. Нашата служба стана еден вид „свештена драма“ што клирот, хорот и прислужниците ја извршуваат пред верниците, и повеќе не претставува Литургија, во која секој зема учество. Најмалку илјада години, имаме литургиски коментари што ја објаснуваат Литургијата на еден илустративен, т.н. „симболичен“ начин. Според ова гледиште, Литургијата се доживува како „свештена драма“ која ја изобразува целата историја на спасението – од Воплотувањето и Раѓањето на Господа Исуса Христа до Неговото Страдање и Воскресение, т.е. дека целата служба ги претставува сите фази на светата историја. Ние сме набљудувачи на светата драма што пред нас се разоткрива. Отец Александар Шмеман остро го критикувал овој метод на интерпретирање (сп. „Символите и символизмот во византиската Литургија“ од книгата „Литургија и Предание“).

Оваа интерпретација е наметната врз Литургијата од страна на коментатори, меѓу кои некои се и свети отци, но самата не произлегува од самата Литургија, од нејзините молитви или обреди. Самите молитви на Литургијата во нашата пракса се читаат воглавном тајно (тивко), со исклучок на некои свештеници што свесно ги читаат на глас. Но, читањето на молитвите гласно било генерална пракса со векови, а истото го пропишува и 167 новела на императорот Јустинијан од 6 век. Сепак, нашите луѓе денес не можат да ги слушнат тие молитви. Тие го слушаат милозвучното пеење, ги гледаат убавите одежди, го мирисаат чадот од темјанот, но на каков начин сево ова кореспондира со нивниот секојдневен живот – семејствата, работата, дневната рутина и целиот свет околу црковната зграда? Како резултат на ова, црковната зграда се перцепира како свето место, изолирано од „профаниот“ свет.

Ако погледнеме во потеклото на нашата Литургија, ќе забележиме дека раната Црква го избрала зборот „leitourgia“ за да ги означи нејзините заеднички служби со прекршување на леб, термин што е ослободен од секаква сакралност. Зборот „leitourgia“ на старогрчки значи „општа служба“ или „заедничко дело“, дело во кое секој е инволвиран и има извесно задолжение. Древната leitourgia ги вклучувала сите граѓани на полисот, градот. Ако направиме споредба со нашето време, би виделе своевидна вистинска leitourgia во украинскиот Мајдан минатата зима. Сите беа вклучени во тоа и сите вклучени беа целосно свесни за своите задолженија. Учесниците држеа бдение, донесуваа храна и дрва за оган, лекарства, собираа пари, готвеа, градеа барикади, пречекуваа посетители, обезбедуваа бесплатен превоз за народот и сл. На тој начин, малите задолженија на секого беа собрани во големото задолжение на новороденото општество. Ова е пример на Литургија, во древната смисла на зборот – вистинска општа служба, заедничко дело образувано од различни служби. За жал, истата оваа идеја на Литургијата не се манифестира во нашето служење на Божествената Литургија.

Ние ја служиме истата Евхаристија што ја служела и древната Црква. Се разбира, се појавиле нови обреди и молитви, но јадрото на Евхаристијата останува исто. Сепак, нашиот однос кон литургиската служба е променет радикално. Не ги разбираме нашите должности при она што се случува во црквата и она што се случува кога ќе ја напуштиме службата и ќе отидеме во светот. За жал, нашиот пристап кон црковните служби станал крајно индивидуалистички и пиетистички. Нашата литургиска пракса се случува во атмосфера во која ние се молиме како индивидуи, едвај разбирајќи ги молитвите и без да се обидеме да ги разбереме зборовите. Таа се претворила во еден вид побожна медитација. Истиот проблем постои и со црковната зграда: ние црквата ја доживуваме како света архитектура, свето место, храм. Но, ако разгледаме какви згради користеле првите христијани за нивната литургиска служба кога можеле да богослужат слободно, ќе видиме дека првичниот тип на христијанска црковна зграда била базиликата – општествена зграда, во никаков случај сакрална. Освен тоа, раната Црква до 324 година богослужела во обични домови.

Нашата Божествена Литургија се состои од два дела: Литургија на Словото и Евхаристија. Централен настан на првиот дел е читањето на Светото писмо и негово објаснување во омилија, беседа, што подразбира активирање на учесниците. Вториот дел, Евхаристијата, не е ништо друго, туку заедничка трпеза со нашиот Господ и еден со друг меѓусебно. Самиот Исус, а не свештеникот што претстојува, е Оној што ја разделува храната. Примањето на Светите Дарови не е единствената цел на Евхаристијата. Нејзиното јадро е сочинето од неколку главни нешта, кое го бара учеството на сите собрани. Евхаристиското јадро не се содржи само во тоа дека „јас ја примам Светата Причест“ и со тоа моето причестување/заедничарење завршило. Литургиското учество имплицира имање на заедничко задолжение. Ние намерно подвлекуваме паралела меѓу Евхаристијата и Последната Тајна Вечера, и понатаму потврдуваме дека нашето учество во Литургијата, нашето примање на пречистото Тело и Крв Христови, не е повторување на Последната вечера, туку наше учество во настанот што Исус го изврши со Своите ученици во сионската горница.

ОТЕЦ АНДРЕЈ ДУДЧЕНКО: ЛИТУРГИЈАТА – УЧЕСТВО ВО ТАЈНАТА ВЕЧЕРА

Да ја разгледаме Последната вечера како што таа е опишана во Новиот завет. Што се случило таму? Исус ги собра Неговите дванаесет блиски ученици, селективно одбрани. Тоа биле луѓе што Му верувале на Исус и на кои Самиот им се доверувал, без оглед на знаењето дека еден ќе го предаде. Секој може да биде дел од кружокот на Дванаесетте, како што и тие биле избрани без оглед на нивниот социјален статус или други надворешни доблести. Едноставно, тоа биле луѓе што Го слушнале Исус и биле спремни да остават сè и да Го следат. Ова бил главниот критериум за избор на учениците. И Исус се собрал со овие дванаесет во горницата и направил некои многу едноставни нешта. Не е важно дали тоа било пасхална вечера или не – да го оставиме ова прашање на библистите. Знаеме дека оброкот вклучувал леб и вино. Исус го зел лебот, кажал благослов, го прекршил и им го дал на учениците. Истото го сторил и со чашата: ја зел, благословил, благодарил и им дал на учениците, велејќи: „Земете, јадете, ова е Моето тело… Пијте од неа сите, ова е Мојата крв.“ Истите едноставни нешта коишто ги вршиме на нашата Литургија. Но, истите се покриени со различни слоеви на елаборирани обреди што се развиле во текот на времето, и нам не ни е лесно да го идентификуваме основното јадро што се крие под сета оваа византиска красота на пеење, процесии, обреди, одејанија итн. Едвај можеме под раскошот да ја ѕирнеме рамката на она што се случува. Престанавме да ги разбираме основните теми како базично јадро на литургискиот настан. Дали ние собрани за Литургија се идентификуваме самите себе како ученици, исто како и апостолите на Последната вечера? И дека не сме се собрале по наша иницијатива, туку дека Исус нè повикал да се собереме? Ние сме луѓето на кои Исус им Се доверува Самиот. Ние сме одговорни за нашиот Учител и за сè она што нè учел. Исус го доверил Словото и самото дело на лебот и виното на апостолите, велејќи: „Правете го ова во Мој спомен“. И овие луѓе се веќе задолжени со она што ќе следи понатаму – не само со себеси, но и со делото што им е доверено. Значи, во црквата ние учествуваме во Вечерата. Ги слушаме истите зборови, учествуваме во истата служба, го јадеме истото јадење, ги примаме истите Дарови – Телото и Крвта на нашиот Господ, и ние сме тие што сме повикани да го продолжиме тоа, извршувајќи го делото што Исус им го доверил на учениците. Ние треба да сме луѓето што се одговорни и задолжени за продолжување на Неговото дело.

Тука се појавуваат неколку второстепени работи, вклучувајќи и такви од техничка природа, но најглавниот проблем е нашиот однос кон Литургијата. Треба да ги истражиме сите можности за да ја направиме нашата Литургија политургиска. Учеството на верните не треба само да се охрабри, туку тоа треба да претставува суштина на литургиското служење. Прво, потребно е да се собереме заедно во црква, или подобро речено, како Црква, донесувајќи ја нашата едноставна храна – лебот и виното (ја нарекувам едноставна, затоа што лебот и виното е вообичаена општа храна за сите, но потребен е голем труд на повеќе луѓе за да се произведе – и тука започнува Литургијата, Литургијата пред Литургијата!), потоа се молиме заедно, Му благодариме на Бога и учествуваме во еден дијалог, а потоа заеднички ја јадеме Господовата вечера.

Сега не би можел да презентирам исцрпно истражување за можностите околу литургиската реформа. Би можеле да ги читаме молитвите наглас, да го обновиме соборното пеење, да го размениме поздравот на мирот итн. Секако, би требало да се обидеме да ги направиме сите овие нешта, како и некои други добри работи. Сè додека она што се случува на Литургијата се доживува низ призмата на заедничкото учество и заедничката одговорност, не би требало да менуваме многу во Црквата. Црквата е сочинета од малечки евхаристиски заедници. Поточно, според делата на отец Николај Афанасјев, секое евхаристиско собраниее Црквата. Евхаристијата е настанот во кој Црквата се открива и исполнува себеси. При потрагата по соодветни начини да се возобнови црковниот живот, би можеле да се обратиме кон нашите западни браќа и истражувачи, и православни и католички, како и кон нашето заедничко наследство на древната Црква, за да пронајдеме модели и опити на литургиски живот. Треба да ги откриеме методите и плодовите на западното литургиско движење и на Вториот Ватикански собор, обидувајќи се да ја направиме Литургијата политургиска, како и опитот на Православните цркви на Запад коишто веќе имплементирале значајни литургиски реформи, како што е Православната црква во Америка (OCA).

Треба да се забележи дека во западната Црква, каде што се појавило литургиското движење, литургиската ситуација била многу полоша од Православната црква. Најверојатно ова им помогнало на нашите католички браќа да се кренат од оваа ситуација и да возраснат до овој степен по однос на Литургијата. Ако ја споредиме сегашната реформирана миса со православната Литургија, прво што ќе воочиме е идентичноста на структурата и ќе сфатиме дека овие служби се исти во своите основни аспекти. Секако дека постојат одредени нијанси, но јадрото па и формата на служењето, неговите основни елементи се многу слични и дури идентични. Од друга страна, оригиналната структура, видливоста и восприемањето на литургиското јадро, како и учеството на народот, многу повеќе се манифестира во реформираниот католички обред. Затоа, како православен презвитер, би потврдил дека католичката Литургија е навистина политургиска од онаа што се служи во повеќето наши Православни цркви денес.

ОТЕЦ АНДРЕЈ ДУДЧЕНКО: ЛИТУРГИЈАТА ДА БИДЕ ПОЛИТУРГИСКА

Впрочем, во нашето парохиско богослужење, ние имаме еден вид на Литургија. Дозволете да ви пренесам една моја опсервација од парохиската пракса. Јас сум сведок на вистинска Литургија во нашата црква – станува збор за акатистот. Тој е вистинска Литургија, затоа што народот е навистина инволвиран во службата. Прво, јазикот на повеќето акатисти е многу поедноставен, многу полесен и поразбирлив отколку класичните литургиски молитви и химни. Повеќето реченици на акатистот се кратки. Повеќето нови акатисти се напишани на (црковно) словенизиран руски јазик, отколку на црковнословенски. Исто така, народот ги пее рефрените. Тие учествуваат со разбирање и со пеење. Имам уште една причина да го опишам акатистот како политургиски од Божествената Литургија. Во недела, во мојата парохија службата започнува со акатист и во еден момент доаѓа свештеник да исповеда. За време на акатистот, луѓето ретко доаѓаат на исповед, затоа што не сакаат да ја напуштат службата. Но, воошто немаат проблем да побараат исповед за време на Божествената Литургија! Кога ќе започне Божествената Литургија, се случува еден вид на „свештена драма“ и настапува време кога луѓето можат да вршат приватни нешта, на пример, исповед. Така што, луѓето го искусуваат своето учество во молитвата на акатистот, но Литургијата ја доживуваат како нешто што се случува на сцена, а не нешто во што самите учествуваат.

Овој проблем го дискутиравме за време на последниот Киевски летен богословски институт. Еден свештеник забележа дека нашите парохјани учествуваат во Евхаристијата, но како индивидуи, а не како заедница. Како правило, парохјанинот ги исполнува следниве обврски: го чита правилото – три канони плус канонот и молитвите пред Света Причест, пости најмалку еден ден или подобро три, и се исповеда. Да се исполнува ова секоја недела или дури двапати месечно е многу исцрпувачки, но оваа традиција (т.н. „говение“ на руски) станала вообичаена пракса не толку одамна, во времето на литургиски распад. Традициите можат да се променат од пастирски причини. Инаку, ние свештениците би биле како фарисеите што ги натоваруваат луѓето со тешки бремиња, додека и самите не се допираме ниту со прст до тие бремиња. Додека ги товариме луѓето со вакви товари, ние немаме право да бараме нешто. Сè додека постојат бремињата, луѓето ќе доаѓаат на Литургија како индивидуи и целата Литургија за парохјанинот се редуцира на примање на Светите Дарови или, со други зборови, на примање Причест (заедничарење, соединување) кога нема поинакво причестување/заедничарење освен ритуалниот акт на учество.

Исцелението на ваквите проблеми се случува со промена на умот. Прво што треба да сфатиме е дека ваквото учество е далеку од комплетно. Ако сме поканети на свадбена веселба, целта на нашето учество не е само јадењето. Ние го споделуваме свадбеното јадење и тоа е суштинско, бидејќи нема празнување без јадење, но самото јадење не е целта. Целта е подлабоко заедничарење/причестување, како што е случајот и со Евхаристијата, којашто е исто така јадење. Тука има трпеза со јадење сервирана од нашиот Младоженец – Господ Исус, и ние презвитерите сме претстојатели/возглавители на церемонија во која на луѓето не им нудиме наше јадење, туку она што ни се нуди сите нам од Исус. Целата Литургија е еден вид на долга, детална, сознателна здравица упатена кон нашиот Бог и Спасител пред да ја споделиме Чашата на животот. Значи, она што е важно не е само примањето на еден дел од свештеното јадење, туку учество во целата евхаристиска благодарствена молитва принесена од нас, во сите прозби, сите гестови и целата Литургија.

На крај, ние обично велиме дека „Литургијата по Литургијата“ се случува кога луѓето го изнесуваат она што го искусиле во црквата и го споделуваат со своите ближни. Но, друго неопходно нешто е „Литургијата пред Литургијата“, којашто претходно ја споменавме. Ние се однесуваме како оние коринтјани, критикувани од свети Павле дека се конзументи што доаѓаат на Литургија само за да земат нешто од неа, а не да дадат нешто или да споделат. Но, Литургијата е образувана од она што ние го принесуваме, не само лебот и виното, туку и она што го принесуваме во нашите срца и умови.

Литургијата може да се дефинира како служба која се манифестира кога луѓето секојдневно го практикуваат христијанскиот живот. Тие не се собираат само за да земат нешто, туку најпрво и пред сè да дадат и споделат нешто. Еден мој пријател во Киевскиот богословски институт забележа дека во Тората – јадрото на Светото писмо – следниот стих се среќава трипати: не смееш да се појавуваш пред Бога со празни раце. Приносот не треба да биде само леб и вино, или масло и свеќи како во раната Црква, туку, на пример, како што вели и свети Павле, (тоа треба да е) човек преобратен кон Христа. Така, во Литургијата ние велиме дека нашата служба/принос е жртва на пофалба (жертва хваленија). Но, секоја жртва треба да биде подготвена. Дали ние се грижиме за подготовката на нашата жртва на пофалба како дел од нашата соборна жртва, пред да појдеме в црква?

Разбирањето е првата фаза во возрастувањето. Сите луѓе не можат да ги научат овие нешта самите; пастирите и проповедниците се повикани да ги научат нив. Но, тие најпрво треба да се научат самите себе пред да ги поучат другите. Еве, споделив со Вас некои размисли што мене ме вознемируваат и Ве повикувам сите да го дискутирате ова и да бараме соодветни начини за разрешување на оваа ситуација. Ајде да ја направиме нашата Литургија вистинско причестување/заедничарење.

протоереј Андреј Дудченко

Извор: http://www.kiev-orthodox.org/site/worship/5450/

*********************************