ДЕСЕТТА НЕДЕЛА ПО ПЕДЕСЕТНИЦА
„Тогаш учениците пристапија кон Исуса насамо и Му рекоа: Зошто ние не можевме да го истераме (бесот)? А Исус им рече: Заради вашето неверие!“
ВО ИМЕТО НА ОТЕЦОТ И СИНОТ И СВЕТИОТ ДУХ!
За време на земниот живот на Господа Исуса Христа имало толку многу несреќни, болни и бесомачни луѓе, како никогаш до Раѓањето и по Раѓањето Христово. Ѓаволот и неговите потчинети зли духови почувствувале дека дошол крајот на нивното господарење над луѓето, па затоа тие ги вложувале крајните сили да предизвикаат што поголемо зло во светот. Едно од тие манифестирања на злото над луѓето ни е опишано во настанот кој го прочитавме од денешното Евангелско четиво, каде што ни се раскажува како Господ Исус Христос излекувал едно бесомачно момче, кое не можеле да го излекуваат Христовите ученици, заради нивното неверие. Овој настан од евангелската историја нè поттикнува денес да го посветиме своето внимание на вистинската молитва и вистинскиот пост, зашто Спасителот нагласил дека тој род (лукавиот) со ништо не се изгонува, освен со молитва и пост.
Ако буквално ги сфатиме Христовите зборови, кои денес ги слушнавме, и ако некој површно и незаинтересирано го чита Светото Писмо, ќе стекне заклучок дека со молитва и пост човекот ќе може и планини да преместува. Но, сведоци сме дека многумина од нас редовно и правилно ги држат сите пости, редовно доаѓаат во светиот храм на молитва, но сеуште, до ден – денес не успеале да преместат ниту една планина. Ќе си го поставиме и прашањето: па зарем Христовите ученици не постеа и не се молеа, па ете, не само што не можеа планина да преместат, тие не успеаја ниту бесомачното момче да го излечат. А сигурно е дека тие се молеле над него, но, еве, Христос ги укорува за нивното неверие! Сигурно е и дека постеле, зашто и кај старите Јудејци постоеле денови кои биле посебно назначени по својата строгост. Тогаш, зошто Христос ги нарекува „лукав и неверен род“! Зарем критичарите на христијанството не се во право кога велат дека Евангелието противречи само на себе. Еве, апостолите се молеле и постеле, а не се способни да направат едно најобично чудо? Во што е тајната на денешната Христова порака?
Навистина, во Светото Писмо, има многу места, кои, ако не се сфатат правилно, во нас можат да предизвикаат сомнеж за многу настани од Христовиот живот на земјата. Многу Христови пораки се искажани алегорично и во преносна смисла, но благодарение на толкувањето на тие мисли, кое го направиле светите отци на Црквата, ние денес имаме најправилно сфаќање на сето она што е напишано во Евангелието. Затоа, имајќи го во предвид денешниот настан, веднаш е потребно да си го поставиме прашањето: За каква молитва Христос им зборувал на апостолите? Каква молитва тие требало да поседуваат, а ја немале? Таа молитва е внатрешната и постојана молитва. Не е доволно само повремено и по потреба да се обраќаме кон Бога, туку потребно е тоа да го правиме целиот свој живот. Повремените молитви не ѝ служат на целта која ја бараме, туку тие треба да претставуваат едно скалило нагоре кон стекнување навика за постојано молење.
А, постојаната молитва секогаш треба да биде пропратена со постот. Но, пак се поставува прашањето: со каков пост и каква е разликата меѓу старозаветниот пост, кој го запазиле и апостолите, и новозаветниот пост, кој го втемелува Спасителот? Новиот пост, означува, пред сè, откажување од светот, откажување од себе и од сопствените потреби и вистински принесување на жртва пред Бога. Тоа е вистинската смисла на зборот пост. Зашто, не е доволно да постиме и да се воздржуваме само од храната, туку, пред сè, потребно е да се воздржуваме од страстите и гревовите и од сè она кое е за лична корист. Постот претставува забрана за приврзување кон сè што е земно, па дури и кон нашиот живот, зашто сè, па и нашиот живот не се наши, туку ни се дадени од Бога. Секој момент во нашите мисли да биде врежана вистината дека овде сме туѓинци и дека не го знаеме моментот на нашето заминување оттука. Ете тоа е вистински пост. Зашто Оној, Кој ни го дал животот, сигурно ќе ни го подаде и она што е потребно за да живееме и нема да не остави заборавени.
Ако човекот љуби нешто на земјава повеќе од својот Творец, па нека е тоа и сопствениот живот, тогаш неговата молитва и неговиот пост се лажни и суетни. Она нешто, кое ние го љубиме повеќе од Бога, секогаш ќе претставува пречка во нашата молитва и пост. Како ќе можеме ние да се обратиме кон Бога „Да биде волјата Твоја“, ако во своите молитви бараме земни потреби или, пак, да поживееме уште малку? Зарем не е поточно да се молиме „Да биде волјата моја“, зашто, очигледно, ние го лажеме сопствениот Творец кога велиме „Да биде волјата Твоја“, а не оставаме ни педа место во нашите срца за да се пројави таа божествена волја? Токму затоа Спасителот Христос неразделиво ги споил поимите молитва и пост, зашто едно без друго тие не се дејствителни, туку се мртви. Само тогаш, кога кон Господа ќе испратиме молитва во која нема да бараме ништо земно, туку безрезервно исполнување на Божјата волја, кога нема да се молиме за земни удобства, туку за стекнување на Царство Небесно и живот во Бога, само тогаш нашата молитва ќе биде вистинска и нашиот пост плодотворен. Само тогаш, кога нашата молитва ќе се совпадне со Божјата волја, ќе биде услишена и исполнета. И навистина, зарем според Божјата волја во природата не се случуваат такви промени, за какви ни спомнува Евангелието: земјотресите од темел ја поместуваат земјата, вулканите и елементарните непогоди секојдневно го менуваат ликот на земјата. Ете таква е силата на Божјата волја, а таква силна може да биде и секоја молитва ако е правилна, па дури и бесомачни да лекува.
Терапијата на лекување на бесомачни трае две илјади години. Спасителот Христос ни го кажа лекот, а наше е само да го примениме и во наши дни, зашто тој лек не старее и никогаш не престанува неговото дејство. Но, сведоци сме дека вистински лекари речиси и да нема, зашто времињата полека се исполнуваат и се приближуваат настаните кои Христос ни ги претскажал за крајот на светот и векот. Да погледнеме околу себе барем за миг и ќе забележиме дека сите сме постанале бесомачни. Сите сме заразени од вирусот на себељубието и богоотстапништвото, па веќе и не сме свесни во колку тешка состојба се наоѓаат нашите души. Ние повеќе не сме во состојба ни да го побараме лекот за нашата сопствена бесомачност, а камоли да го примениме во нашиот живот. А како круна на сето тоа, уште и не сакаме да постиме и да се молиме, заштво сопствената тврдоглавост и инает постојано нè тераат да му се спротивставуваме на Бога и да скршнуваме од патот на покајанието и спасението. И во сето тоа спротивставување, постојано водиме борба против Бога со цел да ја присвоиме Неговата волја и да ја направиме да биде наша, па Бог да почне да постапува според нашите желби, а не ние според Неговата волја. А потребно е да биде обратно. Затоа, нека денешниот евангелски настан во нас ги поттикне закоравените духовни сили кон преродба, со цел да се вразумат и да почнеме да живееме онака, како што постојано и секојдневно се молиме: „Да биде, Боже, волјата Твоја“. Амин!
*************************************************
Проповед за Десета неделя след Петдесетница
Библията е пълна с примери за родители, чиято вяра и молитва за техните деца е посилна от вярата и молитвата на самите апостоли. За тези обикновени хора ние не научаваме почти нищо. Мнозина родители буквално стигат “до ръба”, до пълно отчаяние, когато усещат, че губят найважното нещо в живота – децата си. Но тъй като надеждата умира последна, характерно за повечето от тях е, че не се отказват.
Да вземем бащата на болното момче, за което разказва днешното евангелско четиво (Мат. 17:14-23). След Преображението този нещастен мъж се доближава до Христос и казва: “Господи, помилуй сина ми; по новолуние го хваща бяс, и зле страда, защото често пада в огън и често във вода; водих го при учениците Ти, ала те не можаха да го изцерят” (ст. 15). Болестта на момчето явно се дължи на бесовска намеса. Тя не е епилепсия, защото е свързана с циклите на луната и момчето търси смъртта си. Древните юдеи не обичат луната, защото околните езически народи се покланят на идоли, които са нейно олицетворение. Бащата сигурно е изчерпал всички възможности да помогне на детето си. Той моли апостолите, които се оказват безсилни, а накрая възлага упованието си на Иисус.
Найинтересната подробност в случая е, че момчето не се изцелява поради собствената си вяра. Напротив, то до такава степен е обладано от демона, че не иска да бъде излекувано и да се освободи от него. Изцелението не е предизвикано и от вярата на апостолите, които не са в състояние да извършат чудо. Тук действа вярата на родителя. В какво се изразява тя?
Евангелието подчертава, че бащата пада на колене пред Спасителя и Го нарича Господ. Той моли Иисус от все сърце и не може да допусне, че ще му откаже. Когато Христос изгонва беса и излекува момчето, апостолите остават смаяни и питат защо те са могли да направят същото. А Той им казва откровено:“Поради вашето неверие; защото, истина ви казвам, ако имате вяра колкото синапово зърно, ще речете на тая планина: премести се от тука там, и тя ще се премести; и нищо няма да бъде за вас невъзможно. Тоя пък род не излиза, освен с молитва и пост” (ст. 20).
Каква вяра изисква Господ? Тя може да е наглед незначителна и миниатюрна – като синаповото зърно, което едва се вижда. Сравнението на Христос с това зърно не е случайно. След като бъде смачкано и смляно, то отделя огън, който се чувства при вкусване. Такова е и сърцето на този баща – смачкано, сломено, раздирано от болка за сина си. При това състояние молитвата му съдържа “огън”, излъчва пламенност, която предава неговата вяра. Той не казва за своя син празните безучастни клишета, които чуваме всеки ден: “Карма ли е, какво е, така ще си умре”, “Абе пробвай, пък каквото стане” или дори жестокото “До гуша ми дойде от това дете”.
Този разказ трябва да се допълни с една интересна подробност, съхранена от евангелист Марк. Бащата има смирението да осъзнае и признае, че вярата му в Бога не е съвършена. Той се провиква пред събралата се тълпа: “Вярвам, Господи! Помогни на неверието ми” (Марк 9:24). Този баща взема всичките си несъвършенства, душевните си слабости, сърдечните си колебания и и ги стоварва пред нозете на Иисус. Желанието на родителя става желание и на Спасителя, който изцелява момчето. Бог винаги чува безкористните молитви на майките и бащите, които не се отказват да се борят за найскъпото си достояние – децата.
Но днешното евангелско четиво съдържа и друг съществен урок. Ние не трябва да очакваме Христос да се моли винаги, когато извършва чудо, защото Той черпи пряко от силата на Бога. Причината, поради която апостолите не могат да изцелят момчето е, че те възприемат благодатта като нещо дадено веднъж завинаги, а не като нещо, което трябва да се поддържа постоянно с пост и молитва. Тази поука е за всички свещенослужители и вярващи. Без молитва, която е проява на вярата, богослужението ни е сбор от празни ритуали, които граничат с магия. То така се и възприема от хората, които не притежават никаква вяра. Но в религията, както и в живота, няма нищо магическо или автоматично. От една страна ние зависим изцяло от Бога, а от друга страна Бог условно казано зависи от нашето доверие, нашата надежда, нашите усилия. Каквото и да вършим, каквито и планове да правим, първо трябва да ги съобразяваме с Божия закон и да молим за Божието благословение, за да се радваме на успех.
Архимандрит Павел Стефанов, 2008 година
*****************************************************
Слово в Десета неделя след Петдесетница
Възлюбени в Господа братя и сестри,
След сътворяването си по Божий образ и подобие човекът пребивава в Божията любов той живее в пълнота и загубва пълнотата в деня и часа, в които се изкушава да подложи на съмнение Божията наредба; напуска любовта, когато изневерява. Невярата не е нищо друго освен липса на вяра. Капчицата съмнение напълно убива вярата и води до антипода на любовта омразата. Животът в омраза е живот в греха, постоянно пребиваване в него.
Затова трябваше да дойде Изкупителят, “та всякой, Който вярва в Него, да не погине, а да има живот вечен” (Иоан 3:16).
Това е смисълът на нашата вяра, братя и сестри: чрез вярата си да възстановим изгубената връзка с Бога и да постигнем отново онова блажено състояние на духа, което е Божията любов. “А вяра е жива представа на онова, за което се надяваме, и разкриване на онова, що се не вижда .” (Евр. 11:1), пише светият апостол Павел.
Ние, които живеем две хиляди години след Първото пришествие на Христа Спасителя и не сме Го виждали в плът, не можем да си представим каква любов е излъчвало Неговото присъствие между човеците. Тази така щедро благодадена Божия любов накарала човекът, чиито син беснувал при пълнолуние да припадне на колене пред Господа. У злочестия баща се появила преизобилната надежда и мигом поникнала и избуяла вярата, че това е Синът Божий, Помазаника. Мъката на родителя е сърдечна мъка, която заема деня и ноща на злочестия. Тази мъка няма нищо общо със сметките за подобра реколта, повече печалба от търговия и повече земно щастие. Сърцето, за разлика от ума, мигом отгатва Животворящия Източник на благодатта и бащата на бесноватия мигом пада на колени.
Какъв пример ни дава този случай описан в днешното литургийно Евангелие, братя и сестри? Това е примерът на крайното смирение, благоговението и усърдната молитва, която в случая е молба отправена лично до Господа в Лицето на Неговата Втора ипостас – Сина. Колко пъти се е случвало да молим разсеяно или да предаваме вниманието на някой от крещящите капани на света, докато се молим. Защо после се огорчаваме, че Бог, според нас, не чува молитвите ни! Нали всеки от нас знае, че Бог е сърцеведец и знае нашите грехове и добрини преди да сме ги извършили, когато само сме помислили за тях! Нима не знаем, че помисълът също може да е грях, ако не го изгоним от сърцето си?
Бащата преклонил колена, за да изпроси милостта на Господа. Болният син очевидно страдал от две несгоди: припадъци, които напомнят епилепсия и бесноватост, която се проявявало особено силно по време на пълнолуние – бесът хвърлял младежа в огън и вода, поради което се налагало близките му да не се отделят от него нито за миг.
Когато Спасителят слязъл от Таворската планина при учениците си, които Го очаквали в долината Той ги заварил да спорят с книжниците (Марк. 9:14). Книжниците, които трябвало да пазят Свещеното Писание от невнимателни и изопачаващи тълкувания, били поразени в сърцата си от гордостта, че тям е поверено Божественото Откровение и следователно само поради това проявление на Божия промисъл ще се спасят. Те вероятно не съзнавали, че с тази мисъл отпадат от любовта на Създателя, Който желае спасение за всякое свое творение, като проявление на Неговата безгранична любов. Така книжниците без да забележат придошли в омразата, отпадайки от любовта.
Нали знаем кой е повелитеят на омразата, братя и сестри и защо се нарича “враг човешки”? Така се нарича този, който не желае нашето спасение, а желае нашата смърт, за да споделим с него падналия ангел гибелта в геената огнена. Така постъпва всеки престъпник, който панически усеща края на своите беззакония и неизбежната присъда на Съда. Ето как “пазителите” на Писаното слово осъдили Живото Слово – Своя Бог, за Когото се биели в гърдите, че Му служат.
Учениците се приближили до своя Божествен Учител (17:19), “пристъпили към Него насаме”, вероятно смутени от присмеха на книжниците, че не са могли да изгонят беса от младежа и попитали Господа защо не са могли да сторят нищо! Нали са призовавали Неговото свято име.
Ето още едно поучение, братя и сестри: отпадналите от любовта книжници, естествено отпаднали и от вярата в Бога не можейки да Го познаят, те се погаврили и с надеждата на бащата за изцеление като предизвикали този недостоен спор. Те били на обратната страна на вярата. Бидейки противници в спора, те не желаели изцелението, та да не би да се докаже за пореден път, че Иисус е Христос. Опонентите на книжниците – апостолите имали вяра в Бога и изцелявали в Негово име, но вярата им била недостатъчна.
Една популярна сентенция твърди, че “в спора се ражда истината”. Истината не се ражда в спора, тя съществува обективно извън всеки спор. Спорът е човешко мъдруване, в което победител излиза поопитния в тази дисциплина, а не този, който знае истината, но не знае как да я докаже. Затова Бог се яви в плътта на прост дърводелец, Който не беше завършил никакви училища и академии. Той просто знаеше истината, защото Сам е Истината. На Него не можеха да отговорят и в омразата си търсеха да Го убият.
Всеки от нас се изкушава да спори, да доказва на невярващите вярата си и правотата, която тази вяра носи в себе си. Но вярата се живее, тя няма как и защо да се доказва, защото е само път към Бога. Повече вяра поширок и устойчив път към Твореца на всичко видимо и невидимо.
Кое е това, което ни отклонява от живота във вярата и ни лишава от пълнотата на този живот? Гордостта и суетата на книжниците! Колчем сме изпитали блаженството да пребиваваме чрез вяра в Божията любов се изкушаваме да гледаме отвисоко крехките съсъди на онези, които плахо пристъпват към тайнствата, не познават ритуала на богослужението или пък на невярващите, които са жертва на водената столетия борба срещу Църквата Христова.
Няколко десетилетия на двадесети век уж спореха две идеологии. В този спор биваха увлечени енергични хора, които намираха предимства и човечност във взетата назаем от християнството комунистическа идея, незнаейки какви чудовищни престъпления са цената на тази “човечност” или пък виждаха в поклонничеството на златния телец оная движеща сила на така наречения прогрес, която ще превърне живота на земята в “земен рай”. Този спор за истинно вярващите е подобен на празния спор между учениците Христови и книжниците. Неговата цел е да отклони човеците от вярата.
“О, роде неверен и развратен! Докога ще бъда с вас? Докога ще ви търпя?” възкликна Господ и това възклицание се отнасяше до двете страни в спора до учениците и до книжниците, но тези думи се отнасят и до тълпата, която отдавна се удивлява на чудесата на Иисус. От Благовестието на св. ап. и евангелист Марк (9:22) може да съдим и за зрънцето съмнение в душата на бащата на бесноватия: “ако можеш нещо, смили се над нас и ни помогни”. Спорът е повредил, макар и малко, вярата на иудеина.
Вярата, която отвежда апостолите до мъченическа смърт и която можем да сравним с вековно дърво, хвърлящо сянката си надалеч, започва от малко зрънце. “Ако имате вяра колкото синапено зърно, казва Господ на учениците Си, ще речете на тая планина: премести се от тука там, и тя ще се премести”.Синапеното зърно, разбира се, не може да бъде мярка за вяра, защото, както знаем, такава мярка не може да съществува в материалния свят. Микроскопичното зърно от синап е символ на силата на живота произлизащ от Твореца. Тази сила прави от зрънцето величествено дърво. Така, за поучение на апостолите и за наше поучение те биват вдъхновени от Учителя.
Когато вярата мъчително оцелява сред изкушенията на света, има едно средство, предадено ни от Бога в плът: “Тоя пък род не излиза, освен с молитва и пост.” Постът гаси огъня на страстите и тогава молитвата има по-голяма сила. Ранената душа по-малко зависи от плътта. Страстите отстъпват пред волята на душата да се съедини с Бога и молитвата бива чута.
Братя и сестри,
Гледайки истината в очите трябва да кажем, че изкушенията в света няма да намалеят, те дори ще се увеличават и подобно на гордостта на книжниците ще си пробиват път и сред нашите трудове по пътя към спасението. Апостолите, казахме, загинаха мъченически, за да застанат в истинския свят, небесния, по-близо до Бога. Християнството не обещава сит и безпроблемен живот на този свят, който получихме след отпадането на нашите прародители. То е трудният път към блаженството в Божията радост.
Нека молим Господа нашего да укрепи волята ни да прибягваме по-често до спасителното средство – поста и молитвата, та със смирение и усърдие да постигнем синапово зърно от онова, което постигнаха апостолите – вярата, чрез която да се сдобием с надеждата да се завърнем в любовта на Бога. Амин!
© Катедрален храм “Св. Неделя”, София, 16 Август 2009
*****************************************************************
Слово за Десета неделя след Петдесетница
“Когато дойдоха при народа, приближи се до Него един човек, който падна на колене пред Него и рече: Господи, помилуй сина ми; по новолуние го хваща бяс и зле страда, водих го при учениците Ти, ала не можаха да го изцерят. А Иисус отговори и рече: о, роде неверен и Развратен! Докога ще ви търпя? Доведете Ми тука. И запрети Иисус на беса, и той излезе из момчето; и то от оня час оздравя” (Мат.17:14-18).
Година след година в неделя ние слушаме едни и същи откъси от Евенгелието. И понякога хората питат: защо те се повтарят и повтарят? Не затова ли, че ние слушаме, но не изпълняваме това, което сме чули? Не се ли налага на Господ да ни повтаря същите тези заповеди, да слушаме за същите тези събития от живота на Христа с надежда, че рано или късно те ще достигнат до нашите сърца и ще променят живота ни?
Един от отците на Църквата е казал, че можем да разберем Евангелието само в тази мяра, в каквато ние ставаме творци на това, което говори Господ, и Негови последователи, само когато вършим това, което сме чули.
В житията на светиите ние срещаме примери, как понякога една фраза от Евангелието е обърнала живота на човека в съвършено друго измерение; кой от нас може да каже, че той е чул Господа, обърнал се със слово лично към него, че се е отзовал с цялото си същество на Божия призив, казвайки: Да, Господи! Това е истина, и аз ще живея по тази истина.
И ето днешното свето Евангелие – един от тези откъси, които се четат всяка година. Господ слиза със Своите ученици от планината на Преображението, където всичко засияла Божията слава и всичко наоколо било обхванато от тази слава. Това бил моментът, когато любовта горяла като пожар: този момент, когато Христос беседвал с Мойсей и Илия за Своето разпятие; моментът, когато Той им говорил за Своята жертва, т.е. за съвършената пълнота, за пределната интензивност на Своята любов към човека и към Бога.. В този миг всичко, което е било в Него: Неговото божество, Неговата човешка душа, Неговата човешка плът, които се принасяли в жертва, били самопожертвани – всичко достигнало върха на любовта: и тогава станало така, че не само Христовото лице, или ръце, или тялото Му просияли, но и самите Му одежди станали бели като светлина, защото те били обхванати и включени в тази тайна на спасяващата любов.
И ето след това Христос с учениците Си се оказва в низината на смъртната сянка, в долината на сълзите, където те срещат човек обзет от сърдечна мъка: синът му бил болен. Той се обръщал за помощ към Христовите ученици, но нищо не се случило. Христос се обръща към тях и им казва: Нищо не е се е получило, защото нямате вяра…
Но имало ли у бащата на бесноватия юноша такава вяра, която може да премества планини? Всичко, което той смогнал да събере от дълбините на своето отчаяние, било доверието, доверието в Христовото състрадание, доверие в Христовата любов и доверието в това, че Този, Който може така дълбоко да бъде ранен от нуждата на другия човек, има и силата да му помогне…
Ако можеш да повярваш, макар и малко, казва му Христос, твоето дете ще бъде изцелено… И отговорът на бащата е:”Вярвам, Господи, помогни на неверието ми!”
Братя и сестри, ние се страхуваме да повярваме; ние не се решаваме да се доверим изцяло на Бога, не се решаваме да изкажем от дълбочина душераздиращото състрадание, което ни съединява със страдалеца, което прави физическото или душевното страдание на човека непоносимо за нас – ние не сме способни да кажем: Аз мога да направя нещо, и ще го направя…
В това е нашата главна трагедия; ние се боим, че ако кажем:”Ще се помолим на Господа, и Той ще помогне” – то нищо не ще се случи, и ние ще бъдем посрамени, а заради нас ще бъде посрамен и Господ. Но трябва да знаем, че любовта Божия е такава, че Той се отзовава и на най-недостойната молитва, ако тази молитва е искрена, ако се ражда от дълбоко състрадание, от цялата любов, която ние можем да съберем, колкото и оскъдна да е тя.
Ние не можем да достигнем това ниво на вяра, че да можем болни да изцеряваме и бесове да изгонваме, но ние можем да направим макар и само това, което Господ Иисус Христос заповядал на Своите ученици: “Доведете Ми го!”
Ако ние не можем нищо да направим, ако нямаме вяра, ако нямаме мъжество, ако нямаме надежда, ако не изпитваме състрадание, ако нашата любов се колебае – да доведем нуждаещия се от помощ при Господа… И това ние можем да направим по отношение на всеки, който около нас се намира в нужда, който страда душевно или телесно и животът му е в опасност. Да го доведем при Христа, за да застане той пред лицето Господне в цялото свое страдание. И колкото по-голямо е отчаянието, колкото по-безнадеждно е положението, толкова по-голяма ще бъде способността му да срещне Бога, ако ние сме също такива предвестници на Христа, какъвто бил св. Иоан Предтеча, или каквито са били апостолите: такива предвестници, които откриват пътя към Христа, за да дадат възможност на Бог да действа. Амин.
*******************************************
„Тоя род не излиза, освен с молитва и пост” /Мат. 17:21/.
Драги в Христа братя и сестри!
Грехопадението на първите хора направило човешката душа достъпна за проникване в нея на мрачни враждебни сили. Ако Господ би ни надарил с вътрешно зрение, всеки би се ужасил, виждайки, какво кълбо отвратителни змии се гнезди в нашето сърце. Ако човек не иска или не умее да се бори със своята душевна нечистота, той рано или късно става играчка за духовете на злото, жалък роб на страстите и пороците. Понякога господстващият над такъв човек демон по видим начин се надсмива над него, заставяйки го да изпада в диво и безобразно буйство. Подобно състояние се нарича обсебеност или бесноватост, избавлението от него е съпроводено с големи трудности.
Случва се, че от нахлуването на злия дух не спасява даже детската чистота, демонът се вселява в душата на детето. Това става заради родителските грехове, когато децата от малки растат в атмосфера на безверие и цинизъм, виждат нравствената нечистота на по-старшите. Така било и с този отрок, за когото чухме в днешното евангелско четиво, бесноват и тежко страдащ, хвърлящ се в огън и вода /вж. Мат. 17:15/.
Бащата на нещастния юноша бил маловерец – от тези, за които всяко явление, нарушаващо обичайния порядък на нещата, им се струва невъзможно. Той повел своя син при апостолите, а след това при Спасителя само, за да очисти съвестта си, за да има право унило да си каже: „Ето аз направих всичко за сина си, което можах, даже при чудотворци го водих, но и те не помогнаха”. Какъв разсъдъчен хлад вее от неговата молба, отправена към Иисус: „Ако можеш нещо, смили се над нас и ни помогни” /Мк. 9:22/. А всъщност на Кого казва той „ако можеш”? На Самия Син Божи, на Всемогъщия Господ.
Защо апостолите, вече възприели от Спасителя дара на чудотворство, не могли да изцелят бесноватия отрок? Работата даже не е в това, че вселилият се в него демон бил силен. Чудесата на изцеленията се стичат от два насрещни потока: Божествената благодат и устремената към нея гореща вяра на самия страдащ или на неговите ближни. Апостолите, опитвайки се да изцелят отрока, се натъкнали на глухата стена на маловерието. Сам юношата не можел да вярва, защото всецяло се намирал под властта на злия дух, не вярвал и бащата на нещастника. Ограден от това безверие, като с крепост, демонът се надсмивал над усилията на апостолите, защото и тяхната вяра още не била съвършена.
Наложило се Самият Спасител да разруши демонската твърдина. Струната, която Господ Иисус пробудил в сърцето на бащата-маловерец, била родителската любов. С думите „всичко е възможно за вярващия” /Мк. 9:23/ Господ давал да разбере на този човек, че само от него, от неговата способност да повярва зависи, ще се избави ли неговия син от страданията. И закоравялото сърце трепнало, бащата на отрока възкликнал: „Вярвам, Господи! помогни на неверието ми /Мк. 9:24/. Този порив се оказал достатъчен: Иисус Христос изгонил от отрока измъчващия го нечист дух.
Духовете на злобата бродят навсякъде, стремят се да се вселят в хорските души и да ги поробят. Многообразни са разновидностите на коварните бесове, те не само намират слабостите на всеки от нас, но и се приспособяват към времето, в което действат.
Дълги десетилетия в нашето отечество открито действаха демоните на войнстващото безбожие. Сега те са отслабнали. Църквата получи възможност свободно да възвисява глас за проповед на словото Божие. Но означава ли това, че опасността е минала, че народът е спасен? Уви, не. Дяволът се сили да тласне народа, измъкващ се от пропастта на бездуховността в бездната на всичко позволеното.
За тези, които зад външното прозират съкровеното, нашата съвременност изглежда като арена на открита схватка на силите на света и бесовските пълчища. Битката е за младото поколение, за нашите деца. В тяхното неукрепнало още съзнание се влива мътният поток на филми и телевизионни предавания, фотографи и картини, статии и книги, пропагандиращи насилието, блудството, лесната печалба, „сладкия живот”. По такъв начин врагът на човешкия род се стреми на нашата земя да израсте поколение от „бесновати отроци”, които вселилите се в тях демони хвърляли ту в огъня на смрадните наслаждения, ту в гнилата вода на жестокосърдечието. И ако ние не намерим в себе си сили да се възпротивим на това, така то ще се случи.
Какво да кажем за тези журналисти и режисьори, художници и писатели, които заради пари или поради собствената си поквареност стават прислужници на тази бесовска цел? Свещеното Писание гласи: горко томува, чрез когото идва съблазънта. Но уви, горко и на тези, които падат в съблазън.
Страшно е, възлюбени братя и сестри, страшно е за децата. Всяко непотребно зрелище, свидетел на което става детето, пробива отвор в защитната обвивка на младата душа, и от бесовското внедряване вече не може да я спаси даже и благодатта на светото Кръщение. Фалшивите уговорки като тази, че „детето не разбира” – допущат картините на греха с отровни семена да се наслагват в подсъзнанието и да дават наистина ужасяващи кълнове. Врагове на своите деца са тези бащи и майки, които не се грижат за чистотата на техните впечатления, още по-лоши врагове са им тези родители, които сами водят живот в нечистота, заразявайки с нея децата.
Възлюбени в Господа братя и сестри! Вярвайки и обичайки, ние можем да спасим и себе си, и ближните си, и целия ни народ. Но, пристъпвайки към подвизаване в християнския живот, ние трябва преди всичко да изгоним злите духове от собствените си души, защото всеки от нас е подложен на своего рода бесноватост.
Какво представлява обсебеността, ако не робуване на демоните? Но нима този, който и ден не може да преживее без месни блюда, не роб на беса на чревоугодието? Този, който не може да удържи езика си от осъждане на ближните, нима не е слуга на беса на злословието? А в какъв омерзителен плен държат хората лепкавият бяс на блудството и упоритият бяс на пиянството? Какъв зверски облик ни придава хищният бяс на гнева? И колко още адски изчадия се таят в глъбините на нашите души?
Ние идваме в Църквата, а зад нас неотстъпно ни следват нашите страсти и пороци. Често те вече така са застарели, така са се срасли с нас, че да се избавим от тях изглежда невъзможно. Но за самите вкоренили се демони е казал Спасителят: „Тоя род не излиза, освен с молитва и пост” /Мат. 17:21/.
Молитва и пост! Пост и молитва! Двете криле на вярата ги е нарекъл светителят Иоан Златоуст. Та тези две криле ние можем да се издигаме във висините и да отхвърлим от себе си прилепилите се за нас зли духове.
Във въздържанието от тежка и мазна храна, в телесния пост е скрит дълбок духовен смисъл. Тялото, преситено от ядене, започва да иска и други благинки: оттук и леността, сънливостта, различните похоти. „Колкото отнемеш от тялото, толкова придаваш сила на душата” – казва свети Василий Велики. Въздържанието в малкото укрепва волята на човека, прави я способна за повече действия. Понятието за поста не се изчерпва с въздържаност в храната, постът е всеобемащ. Да постят трябва очите – от съблазнителни зрелища, ушите – от слушане на непристойни речи, езикът – от произнасяне на празни думи. Накрая, самият разум и сърце на човека трябва да постят, отхвърляйки от себе си греховните помисли и въжделения. Така истинският постник от всички страни огражда душата си от бесовски набези.
Молитвата пък изсветлява самата човешка душа, изпълвайки я със светата радост на Богообщението. Едното име на Господа нашего Иисуса Христа вселява ужас в бесовете, от топлата молитва те бягат, както от вида на всепобеждаващо оръжие. Непрестанният молитвен труд е залог за нашето освобождение от унизителното робство на порока, пътека, водеща в Царството на Небесния Отец. „Човек започва молитвата като грешник, а я завършва като праведник” – така казва блажени Августин.
И сонмовете на злите духове няма да уплашат този, който достойно се подвизава в поста и молитвата. Да станем и ние добри воини Христови, по думите на свети апостол Павел: „Облечете се във всеоръжието Божие, за да можете устоя против дяволските козни” /Еф. 6:11/. Амин.
Източник: Митрополит Ташкентский и Среиднеазиатский Владимир, Проповеди на воскресные эвангельские чтения, М., 2002 г.
***********************************
„…Истина ви казвам, ако имате вяра колкото синапово зърно, ще речете на тази планина премести се оттука там и тя ще се премести; и нищо няма да бъде за вас невъзможно” (Мат. 17:20).
Възлюбени в Господа братя и сестри,
Вие чухте от днес прочетеното литургийно св. Евангелие (Мат. 17:14-23) разказа за изцеряването на едно бесновато момче. Баща му го завел най-напред при учениците на Христа, но те не могли да го излекуват. По-късно, когато Господ Иисус Христос слязъл от планината Тавор, бащата довел момчето при Него, коренопреклонно Му се помолил и Той го освободил от беса. Апостолите насаме запитали Спасителя: защо те не са могли да изгонят от болното дете злия дух. Той им отговорил: „Поради вашето неверие, защото истина ви казвам, ако имате вяра колкото синапово зърно ще кажете на тая планина премести се … и тя ще се премести… Тоя пък род не излиза, освен с молитва и пост. Ето как Богочовекът предал част от Своето Божествено учение и ни научил по какъв начин можем да се борим успешно със злите духове. Това са средствата на вярата, молитвата и поста, които са средства и за победа срещу много болести и тежки изпитания.
Всяка вяра е сила, но най-вече и предимно такава е религиозната вяра – вярата в Бога и Божия промисъл, вярата в Божията мощ и помощ, вярата в Божията любов, вярата в Божието обещание и изпълнение. Всъщност, най-лесния и точен отговор в какво вярваме ние християните е Символът на нашето изповедание, съставен на първия и втория Вселенски събори – „Вярвам в един Бог Отец, Вседържител, Творец на небето и земята, на всичко видимо и невидимо” и т. н. Но що е това вяра? Св. ап. Павел я обяснява така: „Вяра е жива предствава на онова, за което се надяваме и разкриване на онова, що се не вижда” (Евр. 11:1). Това значи, че онзи, който истински вярва е уверен в невидимото като във видимото и в очакваното като в настояще. Св. апостол още казва, че „без вяра не е възможно да се угоди на Бога” (Евр. 16:6). По вярата на хананейката, дъщеря й получи изцеление (Мат. 15:28). По вярата на Иаир, починалата му дъщеря беше възкресена (Лук. 8:50). По вярата на стотника, болният му слуга бе излекуван (Мат. 8:13). По вярата на двамата слепци, които викаха към Иисуса Христа: „Помилуй ни, Иисусе, Сине Давидов”, получиха зрение (Мат. 9:29). По вярата си кръвотечивата се сдоби с изцерение.
Вярата е зрението на душата. Както с очите си виждаме физическия свят, така с вярата живо си представяме истините и събитията от духовния свят. Вярата е една необходимост за човешката душа. Но все пак Господ Иисус Христос, колкото и болезнено да е било това, сложи пръст и посочи едно неподозирано, може би от самите ученици, неверие. Неверието, в което са изобличени учениците, както чухме в днешното евангелско четиво, не е безбожие. То не отрича Христа, не воюва против Бога, то е пак вяра, но мъртва, недейна. Вяра на ума, а не на сърцето. То е вяра условна. Тази вяра – неверие е изразена в евангелския текст: „Вярвам, Господи, помогни на моето неверие” (Марк 9:24).
-Ако видя, ако чуя, ако изпитам – ще повярвам. Ето истинския образ на тази вяра – неверие. От такова неверие страдат, за съжаление, мнозина християни. Тук е нашата слабост. Поради това ние не можем да постигнем и истински духовен живот. По традиция вярваме в Бога. Наричаме се християни, числим се членове на Църквата Божия, изпълняваме всички църковни наредби. Наглед сме безупречни християни, но вярата ни е формална, а тя за Бога е неверие. Това неверие е съдбоносно за човешкия живот.
Думите на Иисуса Христа, че вярата мести планини, за нас християните, не са някаква красива фигура на речта. Тези думи разкриват една истина, която за мнозина е само блян. Дайте ни вяра, колкото синапово зърно и вие ще видите живота преобразен. Този, който има в себе си Бога, който е направил в себе си олтар на Неговата безгранична любов, върши чудеса. Вяра, значи, е нужна голяма, силна, могъща! Вяра, която минава през молитва и пост. „Тоя род – казва Христос, не излиза освен с молитва и пост”.
Молитва! Да, молитва, но молитва жива, при която човек чувства себе си чадо Божие, при която той усеща как бие в гърдите му пулсът на вечността, пулсът на доброто, пулсът на красотата и любовта, които са у Бога и идват от Бога.
Пост! Да, пост, но пост действителен. Пост, при който човек успява да превъзмогне злите стихии в себе си, да се откъсне от суетите на този свят и да даде по своя жизнен път преднина на добрите сили, на Бога изобщо. Ако имаме силата на вярата, ще имаме и силата на чудодейната молитва, ще имаме и мощта на поста, който изменя лика на човешките души.
Братя и сестри,
За всички нас е нужно да знаем истините на вярата, за да не изпаднем в религиозни заблуждения. Правилната вяра води към правилен живот. Вярата ни трябва да бъде искрена, дълбока, твърда да бъде двигател на благодатен евангелски живот. Тя трябва да се разкрива в добри дела, защото „вярата без дела е мъртва” (Иак. 2:17). Нека да разпалваме у себе си жива вяра в Бога. Вярата, молитвата и постът – това са най-силните и ефикасни оръжия срещу нечистите сили. Затова нека се въоръжим с тях, за да воюваме успешно и победоносно срещу „поднебесните духове на злобата” (Еф. 6:12) и срещу болестите и изпитанията. Нека пристъпим към Христа Иисуса, както бащата на бесноватото момче и кажем: „Смили се над нас, Господи, и ни помогни! Помогни на неверието ни” (Марк 9:22 – 24).
**********************************
„И в дръзновението трябва да се спазва мярка.“
Авва Исидор
Братя и сестри,
От древността до днес са живели много свети хора, просияли със своя праведен живот. Много от тях обаче преди да познаят Бога и да Го възлюбят са били не просто лоши. Те са били разбойници. Какъвто е бил и Св. преподобни Мойсей Мурин, чиято памет Св. Православна Църква е определила да се чества днес.
В житието на този праведен в очите на Бога мъж има не един и два интересни момента. Те заслужават по-усърдно внимание, защото не са просто случки. Те са кръстопът за невярващия; за объркване на бесовете и свидетелстват за правилния избор.
Всеки един от нас всеки един ден от живота си се намира на кръстопът и прави един или друг избор. По различни подбуди,… но често пъти изборът се обуславя върху човешкото, а не на Божието. Такива били и изборите в живота на преп. Моисей Мурин, докато бил разбойник и сам главатар на разбойници. Гледал той през човешката призма и как да угоди на себе си и другарите си. Но не да е полезен на Бог, а на себе си, на своето.
Разбойникът Моисей, който живял през 4-ти век сл. Хр. дълго време бил страшилище за хората от цялата околност. Но понеже Господ Бог Иисус Христос е многомилосърден и многотърпелив, Той не оставил своя раб (Мат.9:13). И му изпратил момент на покаяние. Такъв момент на покаяние всеки от нас жадува в молитвата си. Да се обърне сърцето му, помилислите му да спрат със своите зложелания и цялата му душа да се стреми към праведен живот. Такъв момент на покаяние споходил Моисея. Момент, в който той наистина се родил в Христа. И като видял, че досегашният си живот го води към гибел, разбойникът оставил разбойничеството и постъпил в манастир. Там сам да бъде не главатар, а послушник, който с търпение и кротост да изпълнява туй, що му се заръча.
Човек в своето нетърпение мъчно устоява на кратковременни занимания. Какво остава за такива в дългосрочен план. Ето точно тук чрез живота на преп. Моисей Мурин е редно всеки един, който се зове християнин да погледне в себе си и да си признае… Но да си признае кое? Че иска да е като разбойника, който подчинявал всичко на себе си. Че се стреми към лесното, без да се полагат съществени усилия. Да, да си разбойник е трудно начинание, имаш цял куп грижи на плещите си, а ако си главатар – тегобите се умножават. Но именно този е лесният път. Който обаче не води към Спасителя. Моисей получил това откровение от всемилостивия Бог. Разбрал, че нетърпението е редно да се замени с търпение. Заповедническите слова – да обърне в кротко послушание. Бунтът в душата да престане и да настъпи мир. Затова и потърсил убежище зад стените на пустинния манастир, където пребивавал в трудовете на покаянието.
Братя и сестри,
Много са моментите от житието на този светец, които ни показват повече отколкото на пръв прочит. Едно обаче се набива на очи. А именно – постоянството, ежедневното пребиваване в молитвено разкаяние. Какъвто и бил новия живот на Св. преп. Моисей Мурин. И този праведен в очите на Бога мъж успокоил вътрешните свои терзания едва след като приел Св. причастие.
Нека и ние по неговия пример след Св. причастие да пребиваваме във вътрешен пост и молитва, които след време да дадат добър плод за слава на Бога. И нека не се сртахуваме от последиците на нашите действия, както не се страхувал и преп. Моисей. Тъй щото „Мъдростта е седина за людете, и безпорочният живот — възраст на старостта.“ (Прем.Сол.4:9). 10 Неделя след Петдесетница.
Амин.
***************************************
На утренята Ев. Иоан. 21:1-14.
На литургията 1Кор. 4:916. Ев. Мат. 17:14-23.
Понеделник 2Кор. 2:4-15. Ев. Мат. 23:13-22.
Вторник 2Кор. 2:14-3:3. Ев. Мат. 23:23-28.
Сряда 2Кор. 3:4-11. Ев. Мат. 23:29-39.
Четвъртък 2Кор. 4:1-6. Ев. Мат. 24:13-28.
Петък 2Кор. 4:13-18. Ев. Мат. 24:27-33:42-51.
Събота 1Кор. 1:3-9. Ев. Мат. 19:3-12.
***********************************************
Недела – на Утрената
1. Потоа пак им се јави Исус на учениците Свои кај Тиверијадското Море. А тоа се случи вака:
2. Беа заедно Симон Петар и Тома, кого го викаа Близнак, и Натанаил од Кана Галилејска, и Заведеевите синови, и двајца други од учениците Негови.
3. Симон Петар им рече: „Ќе одам да ловам риба.” Му рекоа: „И ние ќе дојдеме со тебе.” Тогаш излегоа и веднаш влегоа во кораб, но таа ноќ ништо не уловија.
4. А кога се раздени, застана Исус на брегот, само учениците не Го познаа дека е Исус.
5. Исус им рече: „Деца, имате ли нешто за јадење?” Му одговорија: „Не.”
6. А Он им рече: <Фрлете ја мрежата од десната страна на коработ и ќе најдете!” Ја фрлија, и не можеа веќе да ја извлечат од многу риби. 7. Тогаш ученикот, што го сакаше Исус, му рече на Петра: „Господ е.” А Симон Петар, штом чу дека е Господ, си ја препаша облеката – оти беше необлечен, и се фрли во морето. 8. А другите ученици, влечејќи ја мрежата со риби, дојдоа со кораб, оти не беа далеку од брегот, но само околу двесте лакти. 9. Кога пак излегоа на земјата, видоа накладен оган, и на него ставена риба и леб. 10. Исус им рече: „Донесете од рибите што ги уловивте сега!” 11. А Симон Петар влезе и ја извлече мрежата на земја, полна со крупни риби, на број сто педесет и три; и макар што беа толку многу, мрежата не се скина. 12. Исус им рече: „Дојдете, јадете!” И никој не смееше да Го праша: „Кој си Ти?”, оти гледаа дека е Господ. 13. Се приближи Исус, зеде леб и им даде, исто така и риба. 14. Ова беше веќе третпат како им се јави Исус на учениците Свои, откако воскресна од мртвите.
*********************
Недела – на Литургијата
9. Мислам, дека нас апосотолите, Бог нè постави најпоследни, како осудени на смрт; бидејќи +станавме призор на светот – на ангелите и на луѓето.
10. Ние сме безумни заради Христа, а вие сте мудри во Христа; ние сме немоќни, а вие сте силни; вие сте славни, а ние бесчесни.
11. До овој час ние и гладуваме, и жедуваме, и необлечени одиме, +се мачиме и се потураме по светов,
12. но се трудиме, работејќи со своите раце. Кога нè укоруваат, ние благословуваме, а кога нè гонат – трпиме;
13. кога хулат на нас, ние се утешуваме. Станавме како сметиште на овој свет, како отпад на сите луѓе.
14. Но ова ви го пишувам не за да ве посрамам, туку да ве поучам како мои омилени чеда.
15. Зашто, ако имате и на десетина илјади наставници во Христа Исуса, многу татковци
немате, бидејќи јас ве родив во Исуса Христа преку Евангелието.
16. Затоа, ве молам, подражавајте ме мене, како што јас – Христа.
******
14. Кога дојдоа при народот, пристапи кон Него еден човек, кој падна на колена
15. и рече: „Господи, смилувај се на мојот син, зашто при нов месец го фаќа бес и се мачи многу; често паѓа во оган и често – во вода;
16. го одведов при Твоите ученици, но тие не можеа да го излекуваат.”
17. А Исус одговори и рече: „О, роде неверен и развратен! До кога ќе бидам со вас? До кога ќе ве трпам?
Доведете Ми го тука!”
18. И му нареди Исус на бесот и тој излезе од момчето; и тоа оздраве во тој час.
19. Тогаш учениците пристапија кон Исуса насамо и Му рекоа: „Зошто не можевме ние да го истераме?”
20. А Исус им рече: „Заради вашето неверие: зашто, вистина, ви велам, ако имате вера колку синапово зрно, ќе ѝ речете ли на оваа планина: »Премести се одовде таму?« и таа ќе се премести, и ништо нема да биде за вас неможно.
21. Овој, пак, род се истерува само со молитва и пост.”
22. А кога беа во Галилеја, Исус им рече: „Синот Човечки ќе биде предаден во раце човечки,
23. и ќе Го убијат, и на третиот ден ќе воскресне.” И тие многу се нажалија.
************
Понеделник –
4. Оти од многу грижи и од тага на срцето ви напишав со многу солзи, не за да ве огорчам, туку зада ја познаете преголемата љубов, што ја имам кон вас.
5. Ако ли, пак, некој ме ожалости, тоа не ме ожалостил мене, а донекаде, да не претерам, сите вас.
6. Оти доволна казна е ова за таков од мнозинството;
7. така што за вас е подобро да му простите и да го утешите, за да не пропадне од преголема жалост;
8. затоа ве молам кон него да покажете љубов.
9. Зашто со таква цел и ви напишав, со обид да узнаам дали сте во сè послушни.
10. А кому вие ќе му простите за нешто, нему ќе му опростам и јас; оти јас, ако сум простил некому нешто, сум му простил поради вас во името на Исуса Христа,
11. за да не земе сатаната предимство над нас: бидејќи неговите замисли ни се извесни.
12. Кога дојдов во Троада да го проповедам Евангелието Христово, и вратата ми беше отворена во името Господово
13. духот мој немаше спокој, бидејќи таму не го најдов мојот брат Тит; и откако се простив од нив, заминав за Македонија.
14. Но да Му благодариме на Бога, Кој секогаш ни дава победа во Исуса Христа, и преку нас го шири мирисот насекаде, по кој Го познаваме самиот Него.
15. Зашто ние сме Христов мирис пред Бога за оние, кои се спасуваат, и за оние, кои гинат;
*************
13. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, затоа што го затворате царството небесно пред луѓето; оти, нити вие влегувате, ниту ги пуштате да влезат оние, што сакаат да влезат.
14. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, оти ги подјадувате домовите на вдовиците и лицемерно долго се молите; заради тоа ќе добиете поголема осуда.
15. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, зашто обиколувате по море и по копно за да добиете еден последовател, и кога ќе успеете во тоа, тогаш го правите син на пеколот, двапати полош од вас.
16. Тешко вам, водачи слепи, кои велите: »Ако се заколне некој во храмот, не е ништо; но ако се заколне некој во црковното злато, виновен е.«
17. Безумни и слепи! Што е поголемо, навистина: златото или црквата, која го осветува златото?
18. Исто така велите: »Ако некој се заколне во жртвеникот, ништо не е; но, ако некој се заколне во дарот што е на него, виновен е«
19. Безумни и слепи! Што е, навистина, посвето: дарот или жртвеникот, што го осветува дарот?
20. А кој се заколне во жртвеникот, се колне во него и во сè што е врз него;
21. и кој се заколне во црквата, се колне во неа и во Оној, Кој живее во неа;
22. и кој се заколне во небото, се колне во престолот Божји и во Оној, што седи на него.
****************
Вторник –
14. Но да Му благодариме на Бога, Кој секогаш ни дава победа во Исуса Христа, и преку нас го шири мирисот насекаде, по кој Го познаваме самиот Него.
15. Зашто ние сме Христов мирис пред Бога за оние, кои се спасуваат, и за оние, кои гинат;
16. на едните сме смртносен мирис за смрт, а на другите животворен мирис за живот. И +за ова кој е способен?
17. Оти ние не го изопачуваме словото Божјо, како мнозина, а го проповедаме искрено, како од Бога, пред Бога, во Христа.
3. Службата на Новиот завет е служба на Духот и животот – служба на словото кое убива.
1. Пак ли ќе почнеме сами да се фалиме пред вас? Или ни се потребни, како на некои, препорачувачки писма до вас или од вас?
2. Вие сте нашето писмо, напишано во нашите срца, кои го познаваат и читаат сите луѓе;
3. вие се јавувате како Христово писмо, составено преку нашата служба, напишано не со мастило, туку со Духот на живиот Бог, не на камени плочки, туку врз телесни плочки на срцето.
*************
23. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, оти давате десеток од нане, копра и кимин, а сте го оставиле најважното во Законот: праведноста, милоста и верата; ова требаше да го правите, а и она да не го оставате.
24. Водачи слепи, вие комарецот го цедите, а камилата ја проголтувате.
25. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, зашто ја чистите чашата и чинијата однадвор, додека внатре тие се полни со
грабеж и неправда.
26. Слепи фарисеју, очисти ја чашата и чинијата најнапред внатре, за да бидат чисти и однадвор.
27. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, оти многу личите на варосани гробови, што однадвор изгледаат убаво, а внатре се полни со мртовечки коски и секаква нечистотија;
28. така и вие, однадвор им се покажувате на луѓето како праведни, а внатре сте полни со лицемерност и беззаконие.
****************
Среда –
4. Таква сигурност во Бога имаме преку Христа,
5. но не дека сме способни да помислиме нешто, како од себе: напротив, нашата способност доаѓа од Бога.
6. Он ни дал способност да бидеме слуги на Новиот завет, не +на буквата, туку на Духот; зашто буквата убива, а Духот оживотворува.
7. Ако, пак, служењето на смртта со букви, издлабени во камења, беше така славно, што синовите Израилеви не можеа да погледаат во лицето на Мојсеја, поради преодниот сјај на неговото лице,
8. тоа како ли нема да биде славно служењето на Духот!
9. Оти, ако служењето на осудувањето е славно, тогаш служењето на оправданието е многу поизобилно со слава.
10. И не е славно она што се прослави тогаш спрема преголемата слава.
11. Оти, кога е славно она што престанува, тоа во многу поголема слава ќе биде она што останува.
*********
29. Тешко вам, книжници и фарисеи, лицемери, оти ѕидате гробници за пророците и ги украсувате спомениците на праведните,
30. па велите: »Ако живеевме во дните на нашите татковци, немаше да станеме нивни соучесници во крвта на пророците«.
31. А со тоа сведочите сами против себе, дека сте синови на оние, што ги убиле пророците.
32. Дополнете ја и вие мерата на татковците ваши.
33. Змии и породи аспидини, како ќе побегнете од пресудата за во пеколот?
34. Затоа, ете, Јас праќам при вас пророци и мудреци и книжници; едните ќе ги убиете и распнете, а другите ќе ги биете по синагогите и ќе ги прогонувате од град во град;
35. за да падне врз вас сета праведна крв што е пролеана на земјата, од крвта на праведниот Авел па до крвта на Захарија, синот Варахиин, кого го убивте меѓу храмот и жртвеникот.
36. Вистина, ви велам: сето тоа ќе падне врз овој род.
37. Ерусалиме, Ерусалиме, што ги убиваш пророците и со камења ги засипуваш испратените при тебе! Колкупати сакав да ги соберам чедата твои, како кокошка што ги собира пилињата свои под крилја, а вие нејќевте.
38. Ете, ви се остава вашиот дом пуст.
39. Оти, ви велам: нема да Ме видите отсега дури не кажете: »Благословен е Оној, Кој иде во името Господово!«“
**************
Четврток –
1. Затоа, имајќи го по милоста Божја ова +служење, ние со духот не паѓаме;
2. но се одрековме од тајните срамни дела за да не живееме во лукавство, ниту да го изопачуваме словото Божјо, туку со јавувањето на вистината да се покажеме на секоја човечка совест пред Бога.
3. Ако, пак, е покриено нашето благовестие, тоа е покриено за оние што гинат;
4. ним богот од овој свет им ги заслепил умовите нивни, за да не ги осветли светлината на Благовестието за славата на Христа, Кој е образ на невидливиот Бог.
5. Оти ние себе не проповедаме, туку Христа Исуса Господа; што се однесува, пак, до нас, ние сме ваши слуги поради Исуса.
6. Оти Бог, Кој некогаш заповеда од темнината да изгрее светлина, Он ги озари срцата наши за да биде познанието на славата Божја во лицето на Исуса Христа светло.
********
13. А кој претрпи до крај, тој ќе биде спасен.
14. И ќе биде проповедано ова Евангелие за царството по целиот свет, за сведоштво на сите народи; и тогаш ќе дојде крајот.
15. Па така, штом ја видите мерзоста на запустението да стои на свето место, за која е зборувано преку пророкот Даниил – кој чита, нека разбере,
16. тогаш оние, што се наоѓаат во Јудеја, да бегаат по планините;
17. кој е на покрив, нека не слегува да земе нешто од куќата своја;
18. и кој е на нива, нека не се враќа дома за да ги земе алиштата свои!
19. Но тешко на бремените и на оние што дојдат во тие дни.
20. Затоа молете се да не стане бегањето ваше зиме, или во сабота;
21. оти тогаш ќе биде мака, каква што не била од почетокот на светот па досега, а и нема да биде.
22. И, ако не се скратат оние дни, никој не би се спасил; но заради избраните ќе се скратат тие дни.
23. Тогаш, ако ви каже некој: »Еве, овде е Христос, или таму е«, не верувајте!
24. Оти ќе се појават лажни христоси и лажни пророци, и ќе покажат големи знаци и чуда, за да ги прелажат, ако е можно, избраните.
25. Ете, однапред ви кажав.
26. И така, ако ви речат: »Ете, во пустината е Он« – не излегувајте;, Ете, во тајната соба е« – не верувајте!
27. Зашто, како молњата што излегува од исток и се гледа дури до запад, така ќе биде доаѓањето на Синот Човечки.
28. Оти, каде што е трупот, таму се собираат и орлите.
*************
Петок –
13. Имајќи го, пак, тој ист дух на верата, како што е напишано: „Поверува и затоа зборува”, и ние веруваме, па затоа и зборуваме,
14. знаејќи, дека Кој го воскресна Господа Исуса и нас ќе нè воскресне преку Исуса и ќе нè постави со вас.
15. Зашто сè е заради вас, та благодатта, откако се преумножи, преку мнозина да произведе уште поголема благодарност за славата Божја.
16. Затоа ние не паѓаме со духот; но, ако нашиот надворешен човек тлее, внатрешниот од ден на ден се подновува.
17. Зашто нашите сегашни лесни страдања ни донесуваат во голема изобилност вечна и полна слава,
18. имајќи го предвид не видливото, туку невидливото, бидејќи видливото е времено, а невидливото – вечно.
********
27. Зашто, како молњата што излегува од исток и се гледа дури до запад, така ќе биде доаѓањето на Синот Човечки.
28. Оти, каде што е трупот, таму се собираат и орлите.
29. И веднаш, по маките на тие дни, сонцето ќе потемни и месечината нема да ја дава својата светлина, и ѕвездите ќе попаѓаат од небото, и силите небески ќе попуштат.
30. Тогаш ќе се јави на небото знакот на Синот Човечки и ќе се расплачат сите земни племиња, и ќе Го видат Синот Човечки како иде на небеските облаци, со голема слава и сила;
31. и ќе ги испрати Своите ангели со голем трубен глас, и ќе ги соберат Неговите избраници од четирите ветра, од едниот до другиот крај на небесата.
32. Со смоквата направете споредба: штом се подмладат нејзините гранки и пуштат лисја, знаете дека е близу летото;
33. така и вие, кога ќе го видите сето тоа, знајте дека е близу, пред вратата.
***
42. Па така, бидете будни, зашто не знаете во кој час ќе дојде вашиот Господ.
43. Знајте го и тоа, дека, ако домаќинот на куќата знаел во кој час ќе дојде крадецот, тој би стоел буден и не би позволил да му ја поткопаат куќата.
44. Затоа бидете и вие готови, зашто во кој час и не мислите, ќе дојде Синот Човечки.
45. Кој е, пак, тој верен и благоразумен слуга, кого ќе го постави господарот негов над слугите свои, да им дава навреме храна?
46. Блазе на тој слуга, кого, кога ќе дојде господарот негов, го најде да постапува така;
47. вистина, ви велам, дека над целиот свој имот ќе го постави него.
48. Ако, пак, тој слуга, бидејќи лош, рече во срцето свое: »Господарот мој уште за долго време нема да дојде«,
49. па почне да ги бие другарите свои и да јаде и пие со пијаниците,
50. господарот на тој слуга ќе дојде во ден, кога тој не го очекува, и во час, што не го знае;
51. и ќе го пресече на половина, и ќе му даде еднаква награда со лицемерите; таму ќе биде плач и крцкање со заби.”
****************
Сабота –
3. Да имате благодат и мир од нашиот Бог Отец и од Господа Исуса Христа!
4. Секогаш Му благодарам на Бога за вас поради даруваната ви во Христа Исуса Божја благодат,
5. зашто преку Него се обогативте со сè, во секое слово и во секое знаење,
6. откако се утврди во вас Христовото сведоштво,
7. така што да не се лишавате од никаков дар, вие, што го очекувате откровението на нашиот Господ Исус Христос,
8. Кој ќе ве утврди и до самиот крај, за да бидете +беспрекорни во денот на нашиот Господ
Исус Христос.
9. Верен е Бог, преку Кого сте повикани за општење со Неговиот Син Исус Христос, нашиот Господ.
***********
3. И дојдоа кај Него фарисеите што Го искушуваа, па Му рекоа: „Може ли човек да ја остави жената своја за каква и да било причина?”
4. Он им одговори и рече: „Не сте ли читале дека Оној што ги создаде во почетокот, »маж и жена ги создаде« и рече:
5. »Затоа ќе остави човек татко и мајка и ќе се прилепи до жената своја и ќе бидат обата едно тело.«
6. Па така, тие веќе не се двајца, а едно тело. А Бог што составил, човек да не разделува.”
7. Тие Му рекоа: ”Зошто тогаш Мојсеј заповеда да ѝ даде мажот разводно писмо и да ја напушти?”
8. Он им одговори: „Заради вашите жестоки срца Мојсеј ви разрешил да ги оставате жените свои; но во почетокот не беше така.
9. Јас, пак, ви велам: оној што ќе ја остави својата жена, освен поради прељуба, и се ожени со друга, тој прави прељуба; и оној, што ќе се ожени со напуштена, прељубодејствува.”
10. А учениците Негови Му рекоа: „Ако е таков долгот на човекот кон жената, тогаш не треба ни да се жени?”
11. Но Он рече: „Не сите го примаат овој збор, а само оние, на кои им е дадено;
12. зашто има скопени, така родени од мајчината утроба; а има скопени и од луѓе, но има и такви што се скопени само заради царството небесно. Кој може да прими, нека прими.”
*********************************
Светоотечки текстови. Бигорски.
Св. Филарет Московски
Господ Исус Христос нека стане наше срце и наш живот
Голема придобивка за секој човек, е Господ Исус Христос да стане негово срце и негов живот. И не само што тоа е добро за секој човек, туку е добро и за сите оние што се наоѓаат во неговата близина, зашто секоја сила, секогаш се наоѓа во средиштето и оттаму како бран се шири и дејствува врз сè што ќе ѝ се најде на нејзиниот пат. И оној, кој најверојатно поради мрзливоста своја, се лишил себеси од ваквиот огромен Божји дар, ги лишува и другите, заради тоа што Христос не е во него, во неговиот живот и во неговото срце. Да Му се молиме на Бога, Он да стане срце за секој човек и да биде Живот на сите оние, кои умреа за желбите од овој свет, а да биде смрт за оние, во кои се уште живее стариот, кон гревот свртен човек. Да се помолиме за тие кои се обземени од гревот, доколку не сакаат да живеат во вистината, да не го шират лажниот живот околу себе.
Секој, кој се жали на мрзливост и на скаменетост во душата, треба добро да погледне во себеси, да не влегла во него некоја од оние помисли кои човекот го влечат надолу, наместо кон висините. Такви мисли, секогаш се оние, преку кои присвојуваме нешто за себе, или кога нешто си припишуваме на себеси: успехот во некоја работа, пофалбите, забележувањето на недостатоците на ближниот и чувството на некаква супериорност од наша страна над другите луѓе. Затоа, да Му се молиме на Бога, да нé искуша, да нé испроба и да ни ги отвори очите за да видиме дали сме на патот на беззаконието, и доколку сме, да се помолиме и потрудиме да се упатиме кон патот што води во живот вечен.
Ништо не е случајно. Сé што ни се случува, ни се случува по Божја промисла. Сé што ни се случува е или заради казна, или заради поука. На светот има безброј луѓе – хипохондрици, такви на кои умот им е оштетен, такви кои ги поднесуваат непријатностите на животот, но иако не се во состојба сами да се грижат за себе, нив ги чува Божјата промисла. И често се слуша прашањето зошто е тоа така? Можеби е така, зашто во нив претходно се наоѓале добри мисли и чувства, или пред да бидат зафатени од таа болест, тие направиле некое добро дело, па поради тоа не ги напуштила благодатта Божја, туку таа и понатаму постојано живее во нив! Ако на непријателот на душата му е допуштено да си игра со човечкиот живот, зар тоа не се случува поради тоа што во човекот претходно немало постојани принципи на доброто, без кои ја нема благодатта која го штити секого од нас? Токму поради тоа, оние кои се нафатиле на службата за духовно просветување, треба добро да се замислат дали секогаш доволно се трудат нивното учење да добива небесна помош, во постојаната борба против силите на мракот? Дали нивните совети навлегуваат во душите на советуваните? Дали нивните поуки се спроведуваат во секојдневниот живот? Со вакви помисли треба да прибегнеме кон Бога и да истраеме во намерата да ја засилиме нашата ревност, кон сé што е добро и душеполезно. Тоа, секако би било по правилно, по корисно, би Му било по мило на Бога, отколку да работиме на тоа несреќната смрт, да ја прикриваме со свечен и раскошен погреб.
Не може да се негира вистината, дека во текот на денот можат да се видат и ѕвезди; но тоа е возможно само од некоја тесна и вертикална длабина, која е недостапна на сончевата светлина. Истото се случува и со секој од нас, зашто колку човекот е подлабок во своето смирение, толку полесно може да го види Небото.
Секому, кој се труди заради своето спасение, може и треба да му се каже: нема потреба од тоа да ги знаеш наднебесните тајни, не трагај по тоа да го сознаеш она што е скриено, или она што се однесува на иднината. За да се спасиш, неопходно е да веруваш, да ги исполнуваш заповедите и секогаш да го очистуваш твоето срце, а не да бидеш љубопитен. Опасно е да сакаш да го дознаеш она што е скриено, а уште по опасно е да настојуваш тие тајни да ги откриваш. По Божја промисла ни се открива она што ни е потребно и секогаш во мера, во која можеме тоа да разбереме.
Слава Му на Христа, Кој ни се јави во смирението на нашата природа, за на тој начин да ни го покаже урнекот на тоа смирение. Он се роди во пештера, за ние да не тежнееме кон убавината на својата соба или ќелија; лежеше во јасли, за ние да не бараме мека постела; беше повиен во пелени, за да нé научи да сакаме едноставни облеки; дојде како дете, кое се уште не умееше да зборува, за ние да бидеме едноставни и незлобливи како деца, и својот јазик да не го насочуваме кон празнословие. Овие вистини да ве осенат, а нека ме осенат и мене – за тоа ги просам вашите молитви.
Она што е горчливо, не може да се заслади со горчина, туку само со она што е слатко. Така и горчливите коментари, не можат да бидат засладени со горчливи зборови. Кротоста, трпението и љубовта, не само што можат да го засладат она што извира од горчливиот извор, туку и самиот горчлив извор можат да го преобразат во сладок.
Ако нашата душа е подложена на некое лишување, Бог од нас бара трпение и надеж за да може душата да се искуша и очисти.
******************
св. Теофан Затворник
За петтата недела од Великиот пост
Колку веќе недели пееме: „Вратите на покајанието отвори ми ги, Животодавче!“ И секогаш од Бога добиваме одговор кој нè утешува и нè поттикнува на покајание – без оглед дали е во Евангелието, или во сеќавањата врзани за деновите од неделите. Делото на покајанието наликува на Домаќин, Кој седи во Своите внатрешни одаи и Кому, некои луѓе, барајќи влез што води до Него, од надвор Му повикуваат: „отвори ни, отвори ни ја вратата!“ А, Домаќинот, одвнатре, на еден му одговара: влези, вратите се отворени; на друг: вратите не се заклучени, само се подзатворени, отвори и влези; на трет: клучот е таму надвор; најди го, стави го во бравата, сврти како што прилега на клучалката, и кога ќе отвориш – влези! Разни луѓе, разни одговори за нив и разни напори за влегување низ вратите. Но сите, наоѓајќи се пред вратите, смело влегуваат внатре; приближувајќи Му се на Домаќинот, Му се фрлаат пред нозете, се удостојуваат со Неговата милостива прегратка и приоѓаат уште поблизу да се утешат од Неговата близина, која ги дарува сите блаженства. Дали ви е јасна оваа порака?
Домаќинот е Господ, Кој ги прима грешниците што се каат и повторно ги приближува кон Себеси. А, од оние кои Му пристапуваат, кои се тие првите што ја наоѓаат вратата отворена? Тоа се оние, кои после претходната исповед и светата Причест, останале чисти од секаков грев, и мислите и чувствата свои не ги извалкале со никаква нечистотија и кои огнот на ревноста го сочувале неизгаснат. Кои се, пак, оние другите, што ја најдоа вратата подзатворена? Тоа се оние, кои понекогаш попуштале во ревноста на богоугодувањето, понекогаш се предавале на безгрижност и немарност и кои се сочувале себеси од смртни гревови, но сепак, мислите и чувствата свои не секогаш ги чувале чисти пред Бога. Кои се третите, за кои вратите се затворени и клучот фрлен, така што допрва треба да го бараат? Тоа се оние што паднале во смртен грев, се потчиниле на страстите и грешните навики, и така стасале до скаменета нечувствителност, до безгрижност и заслепеност.
На некоја од овие три групи припаѓаме и ние. И во која ќе се вброиме себеси: Во првата? Ќе се најде ли таков? Во втората? И тие се ретки. Останува да се вброиме во третата. Блажени се првите. Ни на вторите не им е лошо. Но, нема да изгубиме надеж и ние, кои сме обременети со гревови и од страстите ограничени. Спремен е Господ и нас да нè прими, и нас нè повикува, и нас ќе нè прими кај Себе. Па нека се вратите заклучени и клучот којзнае каде: ќе го побараме и ќе го најдеме, ќе ја отвориме вратата и ќе влеземе кај Бога. Залогот на успехот е св. Марија Египетска, на која, ете, денес се сеќаваме. За неа немаше пристап и влез низ вратата. А, Господ ѝ дарувал да се вразуми и да влезе внатре. Да појдеме по нејзините стапки и сè ќе постигнеме.
Што се случи со таа, за која вратите што порано беа затворени, одеднаш се отворија? Таа ништо посебно не правеше. Стоеше на страна и никој од неа не слушна ни глас. Но, само еден миг подоцна, се приближи таму каде претходно не можеше. Значи, таа во тој момент го најде клучот и со него ги отвори вратите, и ги отстрани сите препреки. Токму тој момент треба малку по внимателно да го разгледаме и да ја разбереме неговата сила. А, што всушност се случи тогаш?
Сами гледате дека надворешно не се случи ништо, туку дека сè беше во врска со внатрешната промена на мислите и чувствата. Ја видов, вели, сета бездна на гревовите и ме опфати ужас од чувството на гневот Божји, кој беше спремен да ме порази заради гревовите мои. Се згнасив од мојата страст што ме погубуваше, се одвратив со срцето од неа и ја замразив. И Му се заветив на Бога, дека нема веќе да се навраќам на претходните гадотии и дека само Нему ќе Му служам во сите денови на мојот живот, имајќи Ја за застапница Пресветата Богородица, Која Го роди. Ете што се случи! Внимателно погледнете и тука ќе го најдете клучот, и отклучувањето на вратите и нивното отворање.
Каков е тој клуч за вратите на покајанието? Тоа се скрушените, покајни чувства: чувствување на својата грешност и вина заради неа, чувството на гневот Божји поради гревовите и ужас од него, чувствување на скрушеност и каење поради сите гревови.
Во што се состои отклучувањето со кое се отвораат затворените врати? Во гнасење од гревот, во омраза и одвраќање на срцето од него и во обраќање на срцето кон Бога и кон богоугодни дела.
Во што, пак, се состои отворањето на вратите на покајанието? Во цврстата и непоколеблива намера да не се навраќаме на претходните зли дела и во искрениот завет да Му служиме само на Бога, во сите денови од животот кој ни преостанува. Значи – да ги видиме гревовите, да се скрушиме и да се нажалиме заради нив и да се обратиме кон Бога, ветувајќи дека нема да се навраќаме на страстите и гревовите – така вратите ќе ни се отворат.
И доколку сè е направено како што треба, дали уште во истиот миг ќе влеземе внатре? Сеуште не! Треба да се добие одобрение за влез. Ова одобрение се добива преку исповедањето на сопствените гревови, а ни се дава преку разрешување на гревовите од страна на нашиот духовен отец. После тоа, останува само да влеземе, да Му се приближиме на Домаќинот и да се удостоиме за Неговата прегратка, та да останеме во Неговата близина. Тоа се случува преку Светата Причест.
Ете, св. Марија Египетска ни покажа каков е клучот од заклучените врати, како да го најдеме, како да ги отклучиме, та најпосле да влеземе. Појдете по тој пат сите вие кои имате потреба. А кому не му е потребно тоа? Значи, да појдеме сите. Никој нека не одбива, никој да не заостанува зад другите, никој да не губи надеж. Домаќинот ги повикува сите и сите ги чека. Да појдеме, еден со друг да се поттикнуваме и еден со друг да се бодриме. На оној што стои ќе му кажеме: зошто стоиш, зарем сакаш да останеш надвор од Неговиот блажен дом, зошто се препираш и не сакаш да тргнеш? Зар ти не извикуваш заедно со Црквата: „Вратите на покајанието отвори ми ги, Животодавче“ или тоа само со јазикот го правиш, а не и со срцето:? И зошто стоиш? Фати се за работа. Сè ти е при раце. Малку труд и сè ќе најдеш и во сè ќе успееш. Еве го и клучот; гледај како треба да отклучиш и како вратата да ја отвориш и одобрение за влез да добиеш. Ете, погледни низ вратата која другите ја отвораат и кон рацете на Отецот, кои кон тебе се подадени, подготвени да те примат. Зарем, уште ќе се двоумиш, безгрижно игнорирајќи сè околу себе и бескорисно трошејќи го краткото и драгоцено време.
Да, браќа, веќе е прекратко тоа драгоцено време! Тоа време е времето на постот и покајанието. А, од него ни остана уште нешто повеќе од една недела. Си пропуштил. Дали повторно ќе го дочекаш? Ова им го зборувам на оние кои се уште не се помириле со Бога и кои се натоварени со мноштво гревови. Јас зборувам заради опомена, да не би некој, одложувајќи го постењето од недела за недела, го одложи и сосема во текот на овој пост. Потоа цела година ќе се измачува под товарот на многуте гревови и гневот Божји заради нив. И ќе биде добро ако преживееме до следното пригодно време. Инаку, и на оној свет ќе појдеме непомилувани; таму, секако, ќе ни ја отворат вратата, но повеќе не вратата на покајанието, туку ќе нè турнат низ онаа другата врата и засекогаш ќе нè заклучат; А, таму нема да нè дочека прегратката на Отецот, туку неизгасливиот оган, црвот кој не спие и духовите на злобата, нашите непријатели.
Потсетувајќи се на тоа, да побрзаме, браќа, да ја отвориме за себе вратата на покајанието, по примерот на преподобната Марија Египетска, и по нејзините молитви Господ сите да нè вразуми и приведе кон тоа за нас, толку неопходно дело. Амин.
*************
Четврта недела од Великиот Пост
Св. Јован Лествичник
За љубовта, надежта и верата
Верата е зракот, надежта – светлината, а љубовта е сончевиот круг. И сите тие сочинуваат еден блесок и еден сјај.
Верата може да направи сè, сè да создаде. Надежта, ја повикува Божјата милост и ја прави непосрамена. А љубовта никогаш не слабее, не заостанува и не му дава мир на оној, кој е занесен од нејзиниот блажен восхит.
Оној што сака да зборува за љубовта Божја, се осмелува да говори за Бога. А, да се зборува за Бога е ризично и опасно за луѓето кои не внимаваат многу. Вистината за љубовта им е позната на ангелите, но и ним – преку озарението. Бог е љубов (1. Јован, 4, 16), а оној што сака со зборови да објасни што е Он, го прави истото што и слепецот кој седи на брегот на океанот и сака да измери колку песок има на неговото дно.
По својот квалитет, љубовта е уподобување на Бога, во мера која им е достапна на смртниците. По своето дејство, пак, таа е извор на верата, бездна на долготрпението, море на смирението.
Љубовта , во вистинска смисла на зборот, е напуштање на секакви непријатни мисли во поглед на другиот човек. Зашто, љубовта не мисли зло (1. Кор. 13, 5).
Љубовта, бестрастноста и боговосиновувањето се разликуваат меѓу себе само по името. Светлината, огнот и пламенот се постигнуваат со едно дејство. Така треба да се замислуваат и тие три доблести.
Во согласност со копнежот за љубовта, во нас се јавува и стравот. Зашто, човекот во кого нема страв – или е полн со љубов, или душевно е веќе мртов.
Не е нималку неприлично да се споредува копнежот со стравот, ревноста и предаденоста, служењето и љубовта кон Бога, со она што обично може да се види кај луѓето. Блажен е значи, човекот кој Го сака Бога онака, како што занесениот љубовник ја сака својата љубена. Блажен е човекот кој се плаши од Бога онака, како што осудениците се плашат од судијата. Блажен е човекот кој станал усрден во вистинската предаденост на Бога онака, како што благоразумните слуги се усрдни кон својот господар. Блажен е човекот кој во извршувањето на добродетелите станал ревносен така, како што се ревносни мажите кои, заради своите сопруги, се лишуваат себеси од сон. Блажен е човекот кој во молитва стои пред Господа, онака како што служителите стојат пред царот. Блажен е оној, кој се подвизува во непрестајно угодување на Бога, исто како што некои се трудат да им угодуваат на луѓето.
Мајката не е така приврзана за своето доенче, како што синот на љубовта постојано е приврзан за Бога.
Кога срцето на човекот е весело, тогаш и лицето негово сјае. Кога целиот човек е опфатен од љубовта Божја, тогаш и надворешно, на неговото тело, како во некое огледало, се забележува сјајот на неговата душа. Така се прослави и боговидецот Мојсеј. Оние кои го достигнаа тој рамноангелски степен, често забораваат на телесната храна. Јас мислам дека тие дури и не чувствуваат потреба за неа. Не е ни чудо: дури и луѓето кои ги измачува телесната желба често одбиваат да јадат. Сметам дека телото на овие бесмртници веќе не е ни подложно на болести (спротивно на сите природни закони). Зашто, нивното тело е очистено, и на извесен начин (преку дејство на пламенот на чистотата, кој во нив го пресекол пламенот на страстите) станало нетрулежно. Мислам дека, дури и она што го јадат, го јадат без наслада. Зашто, како што подземната вода ги напојува корените на билките, така и небесниот оган ги храни душите на овие свети луѓе.
Согласно со растењето на стравот Божји, во човекот се јавува и љубовта. Врвот на чистотата е основниот услов за познавањето на Бога. Самиот Бог, на таинствен начин го воведува во Својата вистина оној кој своите чувства совршено ги соединил со Него. Зашто, сè додека не дојде до соединување на сите наши чувства со Бога, тешко дека ќе можеме да зборуваме за Него. Соединувајќи се со човекот, Единосушното Слово ја усоврши чистотата и со Своето доаѓање ја умртви смртта. А, тогаш кога смртта е умртвена, ученикот на вистинската теологија бива озарен од Бога. Зборот Божји, зборот кој од Бога доаѓа, Неговиот чист збор, пребива во веки. Оној што не Го познал Бога, за Него зборува со нагаѓање. Чистотата, пак, го прави својот ученик теолог, кој самиот од себе ги објавува догматите за Пресвета Троица.
Оној што Го сака Господа, најнапред го засакал својот брат. Второто е доказ за првото. Оној што го сака ближниот, никогаш не ги поднесува луѓето кои се занимаваат со оговарање. Уште повеќе, бега од нив како од оган. Кој вели дека Го сака Бога, а на својот брат се лути, наликува на човек кој сонува дека трча.
Моќта на љубовта е во надежта. Преку надежта очекуваме награда за љубовта. Надежта е збогатување со невидливи богатства; надежта е сигурна ризница пред ризниците. Таа е одмор од маките, таа е капија на љубовта, таа го убива очајанието, слика е на идните добра. Недостатокот на надеж претставува исчезнување на љубовта. Со неа се врзани нашите маки, на неа се градат нашите подвизи, неа ја опкружува милоста Божја. Монахот кој е исполнет со неа, ја употребува како нож со кој го сече унинието. Надежта раѓа искуство во даровите Господови. Зашто, оној кој не ги почувствувал даровите Божји, не може да не се сомнева. Надежта го победува гневот: таа не посрамува (Рим. 5, 5). А лутиот човек е непристоен.
Љубовта е дарител на пророштвата. Љубовта е извор на чудата. Љубовта е бездна на озарувањето. Љубовта е извор на благодатниот оган: колку повеќе се разгорува, толку повеќе ја распалува жедта на жедниот. Љубовта е животот на ангелите. Љубовта е вечно напредување.
Објави ни добродетелке најубава, каде ги пасеш своите овци, каде отпочинуваш на пладне. Осветли нè, напој нè, води нè, раководи нè, зашто, ете, сакаме да ги достигнеме твоите висини. Ти владееш над сите. Ти ми ја рани душата, и сега не можам да ја издржам силата на твојот пламен. Од каде да ја започнам песната во твоја чест? Ти љубителите твои ги правиш непобедливи.
Горам од желба да дознаам како, зацврстена на врвот на скалата, те видел Јаков. Кажи ми како тој го гледаше оној пат во висините? Каков е начинот и смислата на редењето на скалилата, оние столбови, кои во срцето свое ги постави љубителот твој? Сакам да го знам нивниот број? И колку време е потребно тие да се поминат? Оној што те виде и што со тебе се бореше, нè извести само за ангелите кои водат низ скалилата. И ништо друго не сакаше, или поточно – ниту можеше да открие, ако тоа е токму она, што треба да го кажам.
А, љубовта, таа царица, ми се јави како од небото, и ми рече, како да говори на увото на мојата душа: Љубителу мој, сè додека не се ослободиш од дебелината на телото свое, нема да бидеш во состојба да ја видиш мојата убавина, таква каква што е. А лествицата Јаковова, нека те научи како да ја составиш твојата духовна лествица на добродетелите, на чијшто врв јас сум зацврстена, како што рече големиот посветеник на моите тајни: Сега останува само ова: Верата, надежта и љубовта…но, најголема од сите нив е љубовта.
Качувајте се, качувајте се, браќа! Храбро поставувајте ги скалилата во срцата свои, слушајќи го оној кој говореше: Дојдете да се искачиме на гората Господова и во домот на нашиот Бог, Кој ги усовршува нашите нозе да бидат како на елен, и Кој стои на висините. (Пс. 17, 34), за да станеме победници на Неговата патека! Трчајте, ве молам, заедно со оној што велеше: Да се потрудиме, додека не постигнеме единство во верата и познание на Синот Божји, во човек совршен, по мерата на растот од полнотата Христова (Ефес. 4, 13), Кој, крштевајќи се во триесеттата година од видливата возраст, го достигна триесеттиот степен на мислената лествица. Зашто, Бог Е љубов.
Нему Му прилега слава, Нему власт, Нему сила, зашто Е, и беше, и ќе биде причина за секое добро во сите векови. Амин.
******************
св. Теофан Затворник
За крстопоклоната недела
На средината од светата Четириесетница, светата Црква го предлага прославувањето и поклонувањето на нашиот свет Крст Господов. Во тоа се препознава нејзината мајчинска грижа за нас… Таа со ова сака да ги поткрепи оние кои попуштаат во подвигот во постот и само поправањето, ревносните да ги поттикне кон поголеми подвизи и сите во мислите да ги побуди, непоколебливо и неотстапно да одат кон Господа, под Крстот Негов – Крст, кој секого го зема на себе, во истиот миг кога човекот ќе одлучи да Му угоди на Бога.
Спомнете си што имаше во вашите души, кога се покајавте за вашите гревови и кога, одвраќајќи се од страстите и страсните дела, на Бога, преку својот духовен отец Му рековте: „нема повеќе“. Ако тоа беше кажано искрено, тогаш секако дека во тој момент почувствувате целосна подготвеност до крв да истраете во подвигот против непријателите Божји и ваши, да влезете во борба со страстите и похотите, без никакво самосожалување и попустливост кон себеси, преку жртвувањето на сè што ви е мило, но истовремено и грешно – со потполно самоодрекување. Нема сомнеж дека после исповедта, удостојувајќи се за светата Причест и заминувајќи од чашата Господова, во истиот тој момент ја започнавте оваа борба, или овој труд на мисловна и срдечна верност кон Бога, при што испитувањата на таа верност се јавуваат на секој чекор, како што вообичаено се случува. Сега знаете дека таа борба не е лесна, а што е најважно, бидејќи е жива, многу е чувствителна. Требаше да го отфрлите од себеси она што влегло длабоко во срцето, та заради успех во тоа, да ги држите напрегнати и душата и телото. Во таа состојба и скоро без напор, можеме да поминеме ден – два, но за една недела ќе се измориме, за две, пак, уште повеќе. Кога ќе помислиме дека така треба да живееме до крајот на постот и низ целиот живот, одненадеж рацете почнуваат да ни заслабнуваат и колената да ни изнемоштуваат, т. е. чувството од тежината на подвигот почнува да ја гуши и колеба првобитната решеност, или, во најмала рака, да наведува на олеснување и попустливост. И едното и другото е погубно, бидејќи означува бегство од бојното поле, повлекување назад; предвидувајќи ја таквата положба, Црквата, нашата света Мајка, за да ни помогне, брза да ја оживее нашата ревност, прикажувајќи го уште поживо во нашиот ум ликот на Господа – Распнатиот. Предлагајќи го за поклонение Крстот Господов, таа на секого од нас ни вели: гледај Го Бога, Кој на крстот виси. Гледај како, распнувајќи се на крстот, Он повеќе не слезе од него, сè додека на Бога и Отецот не Му го предаде Својот дух. Така и ти, започнувајќи подвиг на борба со страстите, заради угодување на Бога, почнуваш да чувствуваш како да си распнат на крст. И тоа е така. И внимавај, остани на тој крст мирно, не извлекувај се и особено отфрлај ја секоја помисла да слезеш од него, сè додека не дојде часот и ти да кажеш: „Оче, во Твоите раце го предавам својот дух.“
Смислата на кажаното е оваа: не попуштај во својата решеност, не ги менувај започнатите подвизи, цврсто чекори по болниот пат на самоодрекувањето. Тоа ќе те приведе кон блажена почивка во крилото на Отецот Небесен.
Проста и јасна е оваа поука. И можеби за многумина – најблаговремена! Да Го молиме Бога, на сите да ни даде засекогаш да останеме во такво настроение. Решавајќи се Нему да Му угодиме, да не отстапиме од таа решеност. Започнувајќи го подвигот, повеќе да не го менуваме. А кога немоќта ќе почне да го прави своето и да го колеба нашиот дух, да побрзаме секогаш да се опкружуваме со дејствителни мисли. Вака да му зборуваме на нашиот дух: поинаку не може; или ќе пропаднеме, или ќе останеме на крстот на самораспнувањето, сѐ додека во нас е духот животен. И Господ беше на крстот, и сите светии одеа по крстниот пат. Имајќи околу себе толкаво мноштво на сведоци, и гледајќи Го „Зачетникот и Довршителот на верата – Исус, со трпеливост да побрзаме кон претстојната борба“ (Евр. 12, 1 – 2). Точно е дека тоа е тешко и болно! Но, зар овој подвиг е без ветувања? О! Мислам дека страдањата од овој век, не се ништо спрема славата што ќе ни се открие! Тоа е далеку! Но, само малку ќе потрпиме во постојано самоумртвување и уште овде ќе почнеме да го предвкусуваме блаженството кое нè очекува во идниот век. Дали многу се потрудивме? Сеуште не се гледа ништо, а веќе сакаме да ги собираме пријатните плодови. Тоа е за восхит! Добиваме удар и возвраќаме со удар. Но, со самото тоа што задаваме удар, ние зајакнуваме, а непријателот го изгонуваме. И колку повеќе противудари задаваме, толку посилни стануваме, а нашиот непријател ослабува. Потоа, оние што војуваат против нас, еден по еден ќе почнат да ги напуштаат непријателските редови; и најпосле ќе се откажат и оние најлутите, и само од далеку, некако посредно ќе удираат на нас. И ете го мирот, мирот и радоста во Духот Свет. И тој мир може да дојде многу брзо. Само треба да се држиме до заповедите, да не се предадеме и да не попуштаме. Но, токму во тоа е и целата наша неволја, браќа. Кој е, всушност, нашиот прв непријател? Самосожалувањето е најласкавиот и најопасниот непријател. „Попушти“, ни вели, „одмори се малку, си се заморил!“ Гледајте, тој се грижи за нас. Го послушаш ли и во нешто попуштиш на себеси, таа попустливост ќе повлече друга, по другата, трета итн., а потоа сѐ ќе ослаби и строгоста ќе исчезне, и сиот поредок на благочестивиот живот ќе падне во заборав. А, во исто време, мислите ќе се расеат и желбите ќе се разбудат, а ревноста на духот ќе олади. Во таквиот хаос, ќе дојде и омилената страст – најнапред ќе ве измами со привлекување на внимание, потоа со сочувство, и најпосле со согласност. А потоа, прва прилика и гревот ќе дојде. Ете го падот повторно, повторно помрачување на умот, повторно мачење на совеста, повторно поматеност, и внатрешна и надворешна. Потоа, пад по пад, и повторно сѐ ќе биде по старо, исто како да не го започнавте делото на самопоправањето.
Што зборувам јас: „По старо“. Ќе биде уште полошо. Како што ноќната темнина после молњата, станува уште потемна, исто така, после ослободувањето од гревот, новите падови душата ја доведуваат во сѐ поголемо и поголемо растројство. На сето тоа, Господ однапред нѐ предупреди: „Кога нечистиот дух ќе излезе од човекот, минува преку безводни места, барајќи спокој, и не го наоѓа; тогаш ќе рече: да се вратам во мојот дом, од каде што излегов. И штом дојде го наоѓа празен, изметен и уреден. Тогаш оди и доведува други седум духови, полоши од себе, и штом ќе влезат, таму и ќе живеат; и последната состојба на тој човек станува полоша од првата. Така ќе биде и со овој зол род.“ (Матеј, 12, 43 – 45)
Полошо од првата состојба! По законот на правдата Божја, така треба и да биде. Зар неодамна не се каеше и не плачеше? Господ ти го прими покајанието и сѐ ти прости, повторно го врати Своето претходно благоволение и Самиот Себе се даде за заедничарење во светата Причест. А човекот, што направи заради тоа? Се однесуваше малку сериозно и потоа престана, и повторно се предаде на гревот. Зар тоа може да се толерира? И еве, слушни ја строгата пресуда на судот:„Ако оној што го прекршил Мојсеевиот закон, пред двајца или тројца сведоци безмилосно се казнува со смрт, тогаш, колку ли потешка казна, мислите, ќе заслужи оној што Го погазил Синот Божји и ја осквернил крвта на заветот преку која е осветен и Го похулил Духот на благодатта? Зашто, ние Го знаеме Оној што рекол: „одмаздата е Моја, Јас ќе платам“, вели Господ. И пак: „Господ ќе му суди на Својот народ.“ Страшно е да се падне во рацете на живиот Бог“ ( Евр. 10, 28 – 31). На друго место, истиот св. Апостол ова опомена ја засилува и оправдува со тоа што оние, кои повторно паѓаат после примањето на благодатта, ги става во ист ред со оние кои Го распнаа Господа, нарекувајќи ги такви, кои по втор пат Го распнуваат. Дури и пострашен суд за нив изрекува, кажувајќи дека таквите кои паѓаат вкусувајќи го дарот небесен, не е можно повторно да се вратат кон покајание – секако, изразувајќи го со тоа, не сиромаштвото на милосрдието Божјо, туку крајната ослабеност на паднатите. Зашто од повторните падови душата е во загуба, отапува сетилото на совеста – покајанието – и се наближува сопственото паѓање, доаѓање до очај. Затоа, на истото место св. Апостол Павле додава: „Зашто земјата, која го впива дождот што често паѓа на неа и раѓа плод добар за оние што ја обработуваат, од Бога добива благослов; а онаа што дава трње и боцки, таа е непотребна и близу е до проклетството кое завршува со изгорување“ (Евр. 6, 7 – 8).
Се случува, на пример, часовникот да се поправа неколку пати, а потоа да дојде до состојба да не може веќе да се поправи. Така и со паѓањето во грев, некој може да дојде до таква состојба, во која не може веќе да се поправи.
Така, Господ, однапред нѐ застрашува во Својата беседа, не заради тоа некого да турнеме во состојба на очај, туку за да внимаваме, знаејќи го тоа, навистина да не се доведеме себеси до таму; затоа, оној кој паднал, нека не се валка во падот, туку да побрза да се исправи, а оној кој се исправил, да побудува во себе ревност постојано да бдее, да не си допушта мрзливост и повторно паѓање во претходните гревови и поведување по страстите. Не смее да се остане во падот. Треба да се стане. Господ помогна – станавте – сега стојте. Зошто одново да се вовлекувате во грев, кога знаете дека треба повторно да станете и дека тоа станување ќе биде уште потешко? Делото е започнато – не се откажувајте. Тешко ли е? Издржете. Од – ден – на ден, ќе биде сѐ полесно и полесно. А потоа и сосема лесно. Па не е сѐ само труд и болка, Господ испраќа и утеха; а тогаш, и смртта е блиску, и настапува крајот на сѐ. Дај Господи, таа да нѐ затече на добриот пат на покајанието и во трудот на самопоправањето!
Браќа, имајќи го сето ова на ум, денес, пред Крстот Господов, во срцето свое да решиме да не ја менуваме намерата да Му угодуваме на Бога и да Му останеме верни, до полагање на сопствениот живот во трудот на самоодрекувањето и самопоправањето. Амин.
********************
Духовни бисери од светите отци
ИСКУШЕНИЈА И ЗАБЛУДИ
ЗА СТРАСТИТЕ
Пороците се – товар на душата (св. Јован Лествичник)
Исусовата молитва има способност да ги открие вгнездените страсти во срцето, да го разоткрие ропството во кое нѐ држи искушувачот. Затоа немој да бидеш малодушен, ниту да се збунуваш, кога страстите на твојата падната природа ќе се подигнат, или кога злото во тебе ќе ги распали. Ти си должен да ги држиш на око и да се бориш против нив (св. Игнатиј Брјанчанинов).
Во помислите, во нашата чувствена и волна природа дејствуваат страстите, внесувајќи немир во нашата душа; тие доаѓаат од нашето самољубие. Оној што ги нема во вид духовните закони, воопшто не се грижи за тоа и беспомошно им се предава на страстите. Секоја страст што човекот нема решително да ја одбие, му е слабост на човекот и таа веднаш го победува (преподобен Макариј Египетски). Еден го врзува претераната грижа за неговото тело или желбата за имот и добивка; друг го оковува сетилната љубов кон предметот на неговата алчност; некои паѓаат во меланхолија, гнев, самоволие или славољубие. Секоја страст што човекот ја храни во себе, го врзува него со железни синџири, го влече кон земјата и не му дозволува да ги развива своите внатрешни сили. Суштината на пороците е дека се тие товари на душата. Страстите ни пречат да живееме во дух, нѐ помрачуваат и ни ја отежнуваат молитвата.
Коренот на сите пороци е себичноста – таа дадилка на сите страсти (преподобен Григориј Синаит). Самољубието е пред сите пороци (преподобен Исак Сирин). Од саможивост или од неумерена и погрешна љубов кон самиот себе, произлегуваат сите страсти и барања, како и студенилото и тврдоста на срцето кон Бога и кон ближните.
Од саможивоста се раѓаат трите главни пороци: сладострастие, среброљубие и гордост, а од нив произлегуваат сите понатамошни пороци во телото, душата и духот (Рим. 7, 23).
Седум водечки страсти го мачат човекот: алчност за телесна удобност, сетивност, ненаситност, грижа и потиштеност, бес, честољубивост и гордост. Тие ја проникнуваат целата човечка природа.
Во телото владее страсна желба за удобност. Неумерената грижа за телото води во прекумерно воздржување од напори, разгаленост и задоволување на сетилните страсти. На таа подлога расте сладострастието: мрзливост, невнимателност, прејадување, пијанство како и нескротлива чувствителност.
Во троичноста на душата: во мислите, чувствата и волјата – се подигаат недуховни движења.
Во областа на мислите владее дух на спротивставување, градење на ставови само врз основа на сопствениот разум, сомнеж и ситничарска критика, надменост и самоувереност.
Во областа на чувствата: саможива радост и страв, како и душеубиствени страсти: гнев, завист, омраза, злоба и одмаздливост, честољубие, самофалење, презирање и осудување на другите, вознемиреност, помраченост и очај.
Во областа на волјата: самоволие, непослушност, самодоверба и властољубие, неблагодарност, копнеж по заработка и алчност.
Гордоста е духовна страст. Таа е извор на целото зло, праизвор и врв на секоја страст. Гордоста е одрекување на Бога и противење на Него. Таа е пронајдок на ѓаволот, нечовечен судија и немилосрден осудувач, извор на гнев и раздразливост (преподобен Јован Лествичник). Горделивиот своето сфаќање, чувствување и сакање го става над сѐ друго, го става своето јас на Божјото место и служи само на себеси.
И во духовно разбудениот човек стануваат страсните движења, кои се спротивставуваат на неговиот нов духовен живот. Наместо внатрешната собраност и враќање во себе, човекот ја напушта својата внатрешност и се губи во надворешното. Притоа е опасно ако со губењето на внатрешната собраност падне и свеста, зашто тогаш паѓа и целата животна активност. Со губењето на свеста за духовниот свет се паѓа во заборав и духовно се пропаѓа. Наместо страв Божји и чувствување на внатрешна зависност од Него, се јавува чувство на немање страв, заборавање на Бога и рамнодушност во однос на сѐ духовно, нечувствителност и скаменетост на срцето, наместо покајание се јавува самооправдување, наместо ревност – ладење и млакост, наместо предавање на волјата Божја – самоволие.
Има множество гревови кои во секој миг се подигаат во нас против нашиот духовен живот, подготвени да го згаснат. Ако еден од тие гревови ја нападне свеста и слободата, изворот на нашиот духовен живот почнува да осиромашува или пресушува.
Сите овие душегубни движења постојано се раѓаат преку своите произведувачи: „овој свет“ и демоните. „Овој свет“ со своите носители, навики и дејствување, претставува свет на отелотворени страсни желби. Тој ги привлекува кон себе сите со помош на одредени страсти. Покрај тоа, тој свет заведува преку „општата прифатеност“ или застрашува преку чувството на грозна осаменост или „општ презир“ на оние што не го прифаќаат.
Демоните, тие поттикнувачи на секој порок, ги предизвикуваат сите страсти во душата и во телото. Во областа на гревот тие постојано поттикнуваат: богохулење, сомнеж и неверување; незаситна сетивност, смртоносно трајна омраза, разновидна прелест и очај (св. Теофан Затворник). Малкумина знаат дека вистинскиот причинител на сите тие пороци и страсти е нечестивиот. Како мисловна сила и пород на сатаната, гревот дејствува во тајност преку човековиот разум и се бори против човекот преку мислите, кои тој ги смета за сопствени. Гревот го обзема срцето преку претставите и земните желби и го исполнува со темнина на незнаење, заборав и измама. Искушенијата на ѓаволот го помрачуваат човековиот ум за Бога и го свртуваат кон порок и страсти. Со тоа срцето се возбудува и се врзува за било што. На крајот желбата и волјата ѝ се покоруваат на алчноста и порокот се извршува (преподобен Макариј Египетски).
Затоа, за молитвен живот, неопходно е потребно познавање на сите поединечни искушенија, како и на сопствените душевни движења и грижливо контролирање на сите надворешни влијанија.
Живеј во Бога и ништо не ставај пред Него – тоа е целта. Ако душата со сите свои сили и чувства е свртена кон Бога, тогаш таа е светла, пријатна, полна со мир. Во онаа мера во која чувствството и вниманието ќе се одвратат од Бога, во таа мера душата станува сѐ потемна. Неа повеќе ја помрачува занесеноста со чувствата отколку мислите, уште повеќе трајната страстна поврзаност, а најмногу ја помрачува гревовното дело (св. Макариј Египетски).
********************
Духовни бисери од светите отци
ИСКУШЕНИЈА И ЗАБЛУДИ
КОЈ ДУХ ВЛАДЕЕ ВО ТЕБЕ?
Разликувај ги во себе Духот животворен од духот душегубен, убиствен (св. Серафим Саровски)
За напредување во духовен живот најважно е устројството на душата. Зашто во сѐ се работи за едно: да се преобрази нашата внатрешна природа. Затоа е неопходно да се проверуваат душевните движења, за да се знае кои состојби се поволни за молитвата, а кои ѝ пречат. Кај човекот дејствуваат две спротивставени сили: животодавната сила на доброто и смртоносната сила на злото. Душата е нивно бојно поле. Овие две сили можат да се препознаат според некои свои одредени особини:
Ако имаш во твојата душа добри мисли, ако твоето срце чувствува мир и радост, кога ти е лесно и удобно, тогаш во тебе е добриот Свет Дух, духот на доблести, на духовна слобода и на великодушност, на мир и радост (св. Јован Кронштатски). Добриот дух те прави скромен, мирен и добродушен. Он зборува со тебе за вистината, за чистотата, за смирението, за искреноста, за мирот и за сите добри дела и доблести. Ако сетоа тоа е во твоето срце, тогаш предвесникот на вистината е очигледно во тебе.
Ако во согласност со појавата на мрачни мисли и зли движења во срцето и ти си стеснет, лесно запаѓаш во лутина, тогаш е извесно дека искушувачот е во тебе. Тогаш, во стеснетоста на срцето и во поматеноста, тебе тешко ти паѓа со срцето да Го повикаш Бог, зашто непријателот ја врзува душата. Злобниот дух е дух на сомнеж и неверие, на алчност и несигурност, на неволја и на немир. Злобниот дух те прави човек со тврдо срце, злобен и неразумен (св. Серафим Саровски). Тој ја помрачува совеста, го скаменува срцето и го исполнува со самодопадлива илузија. Тој ја разбива твојата внатрешна собраност преку бескорисни фантазии, те фрла во мноштво разјадувачки чувства, те ранува преку лакомоста и те врзува со страстите. Тој исполнува со дрскост, самооправдување и тврдоглавост. Тој те гони од една работа на друга, која изгледа добра, но не е во вистинско време и не е на вистинско место, ниту пак, се изведува во вистинска мера. Со тоа тој ја збунува душата. Тој дозволува да се вовлечат мали грешки, кои од почетокот изгледаат сосема наивни. Ако се падне во овие, тогаш тој заведува во други грешки, кои се сметаат за грев, но ги оправдува со тоа дека тие се случуваат само повремено и се дозволени во посебни околности. Кој падне и во овие, тој се предал на злото. Зашто ѓаволот нема сам од себе да престане да дејствува во истата насока (св. Теофан Затворник).
Ако човекот се оддели од Бога, тој ја губи и од Бога подарената сила. Не може веќе да излезе на крај со своите душевни движења, со своето тело, со надворешните случувања и влијанија. Тој тогаш запаѓа во многуработливост и во својата лакомост, живее сосема во надворешноста и заборава на Бога.
Според овие знаци се дознава кога во човекот живее Духот Божји, а кога во него е искушувачот.
*******************
Старец Силуан
За разликата помеѓу христијанската љубов и човечката правда
За повеќето луѓе правдата е јуридички поим. Преземањето на одговорноста за туѓата вина, тие го отфрлаат како нешто неправедно. Тоа не се вклопува во нивното јуридичко сфаќање. Меѓутоа, духот на Христовата љубов ни зборува за нешто друго. Да се понесе дел од одговорноста за вината на оној што го љубиме, или уште повеќе, да се прими на себе целата одговорност, не само што не е туѓо на духот на Христовата љубов, туку е и потполно природно. Токму преку примањето на одговорност за туѓата вина се изразува вистинската љубов. Ако во љубовта ја бараме само нејзината сладосна страна, каде е тогаш разумноста? Но, кога ние врз себе, доброволно ја примаме вината и тешкотиите на личноста што ја сакаме, тогаш љубовта го достигнува своето сестрано совршенство.
Многумина не можат или не сакаат доброволно да ги прифатат последиците од Адамовиот првороден грев. Тие велат: „Адам и Ева го вкусија забранетиот плод, и што сум јас виновен за тоа? Јас сум подготвен да одговарам за своите гревови, но само за моите, никако и за туѓите“. Меѓутоа, човекот не сфаќа дека со ваквото движење на своето срце, тој всушност го повторува гревот на праотците. На тој начин, тој грев станува и негов личен грев и пад. Адам одби да ја земе на себе одговорноста, фрлајќи ја вината на Ева и на Бога, Кој му ја даде таа жена, со што го наруши и единството на човечкото битие и неговото единство со Бога. Затоа ние, секогаш кога одбиваме да ја понесеме вината за општото зло, за делата на своите ближни, го повторуваме истиот тој грев, и на ист начин го нарушуваме единството со Богочовекот. Господ најпрвин му постави прашање на Адам, а потоа и на Ева. Претпоставуваме дека и судбината на човештвото би била поинаква, доколку Адам не се оправдуваше, туку ја земеше на себе одговорноста за заедничкиот грев – наместо да ја отфрли. Животот на човештвото и сега може да појде во друг правец, ако ние доброволно ја примиме на себе вината на нашите ближни.
Човекот секогаш може да најде оправдание за своите постапки. Ако, пак, внимателно се задлабочи во своето срце, тој ќе забележи дека зад секое самооправдување се крие лукавство. Човекот се оправдува, пред сè, поради тоа што не сака да признае дека барем делумно е виновен за злото во светот. Потоа, тој се оправдува, зашто не е свесен за својот дар на боголика слобода, туку себеси се смета за некоја појава, за некое битие од овој свет, од кој и зависи. Во ваквото сознание постои многу големо ропство. Затоа и самооправдувањето е ропско и им приличи на робовите, а не на синовите Божји.
Кај старецот не забележавме склоност кон самооправдување. Чудно е што таквиот став, т. е. преземањето на одговорност за туѓата вина, како и барањето прошка – многумина го сметаат за израз на ропски карактер. Колку голема разлика постои помеѓу синовите кои Го имаат Духот Христов и недуховните луѓе! На недуховниот, несфатливо му е како може целиот човечки свет да го чувствуваме како едно единствено битие, кое е вклучено во личното битие на секој човек, и кое не ги отстранува и другите лица. Следејќи ја втората заповед – возљуби го својот ближен како самиот себеси – можно е и потребно е општочовечкото битие да го вклучиме во своето лично битие. Тогаш, секое зло што се извршува во светот ќе го примаме, не како нешто туѓо, туку како свое сопствено.
Ако секоја човечка ипостас – личност, која е создадена по образот на апсолутната Божја Ипостас, е способна во себе да ја смести полнотата на сечовечкото битие, како што секоја Божја Ипостас се пројавува како носител на полнотата на Божественото Битие (а токму таква е длабоката смисла на втората заповед), тогаш секој ќе се бори со злото, со вселенското зло, почнувајќи од самиот себе.
Старецот никогаш не зборуваше за правдата, туку само за Божјата љубов. Ние, најчесто, намерно започнувавме разговор на таа тема со него. Тој зборуваше отприлика вака:
„За Бога не може да се каже дека Е неправеден, т. е. дека во Него има неправда, но не може да се каже дека Е праведен, во онаа смисла, во која ние ја сфаќаме правдата. Свети Исаак Сирин вели: „Не се осмелувај Бога да Го наречеш праведен. Зашто, каква е таа правда – кога ние згрешивме, а Он Единородниот Свој Син Го предаде на крст?“ Кон овие зборови на св. Исаак Сирин ние би додале: Ние згрешивме, а Бог ги стави светите ангели во служба на нашето спасение! И уште повеќе, ангелите, исполнети со љубов, и самите сакаат да ни служат, и преку тоа служење, врз себе примаат жалости. Ете, и неразумните животни и сета останата твар, Господ ја предаде на законот на трулежноста, зашто не прилегаше таа да остане слободна од тој закон, кога човекот, заради кого сета твар е создадена, поради сопствениот грев стана роб на трулежноста. Според тоа, некој доброволно, а некој и неволно, но сета твар заедно воздивнува и тагува до сега, по зборовите на апостолот (Рим, 8, 22), сочувствувајќи со човекот. Тоа, значи, не е закон на правдата, туку на љубовта.
Христовата љубов, како Божја сила, како Дар на Светиот Дух, Единиот, Кој дејствува во сите луѓе, онтолошки ги соединува сите во една целина. Оној кој љуби, го усвојува животот на саканото битие. Оној кој Го љуби Бога – се вклучува во Божествениот живот, а оној што го љуби братот, во своето битие го вклучува животот на братот. Оној што го сака целиот свет, со својот дух го опфаќа сиот свет.
Возвишената молитва (а со таква се молеше старецот Силуан), доведува токму до вакво сфаќање, подобро кажано, до сознание за онтолошкото единство на своето лично битие со сечовечкото битие. Доколку може да се каже, како што тврдат многу современи философи, дека сетилната перцепција на еден одреден предмет не е само субјективен психолошки акт, одвоен од објективното битие на самиот предмет, туку е и самиот тој предмет, кој со своето реално дејство влегува во нашата свест, со што се воспоставува општење во битието, дотолку повеќе е потребно да се зборува за единство на битието, таму каде што дејствува единствената, сеопфатна Божја благодат на Светиот Дух – Творецот на сè!
************************
Св. Никодим Светогорец
Што е својствено за умот, а што за телото
1.Зошто се појавија сетилата и за тоа дека човекот е голем свет во малиот свет
Имај на ум, читателу, дека Бог најпрвин го создаде видливиот, а потоа невидливиот свет, „за со тоа да ја покаже возвишената премудрост и штедроста при создавањето на естетствата“, како што кажа богословот св. Григориј. После сè, Он го создаде човекот од невидлива душа и видливо тело. Значи, го создаде како свет, не мал свет во големиот, како што кажа пантеистичкиот филозоф, Демокрит и како што расудуваа другите филозофи, нарекувајќи го човекот, сосема недостојно – мал свет и ограничувајќи ја, така, неговата вредност и совршенство само на видливиот свет. Не, Бог го создаде човекот, како некој голем свет во малиот, како голем свет, поради многуте сили што ги поседува, а особено словесните, умните и волевите, кои сетилниот свет не ги поседува. Вака вели истиот богослов: „Бог го постави човекот, како некој друг свет на земјата, голем во малиот“( зашто ако човекот се спореди со умниот свет на ангелите, тој повторно останува голем свет, и така се нарекува, додека ангелскиот свет е мал свет, зашто човекот во себе го содржи и она што му припаѓа на сетилниот свет, а умниот свет не го содржи она што му припаѓа на сетилниот). Го постави како свет кој ги украсува двата света, и видливиот и невидливиот, според зборовите на божествениот Григориј Солунски, како свет кој ги соединува двата краја на горниот и долниот свет, и со тоа, како што кажа Немесиј, човекот дава можност да се согледа дека нивниот Творец Е еден и ист.
2.За тоа дека телото е како царска палата, а умот како цар
За да го разбереш ова подобро, во мислите претстави си дека телото наликува на царска палата, подигната со најголемата устроителска вештина на некој безгранично мудар Творец. Горниот дел ѝ е главата, а тајната одаја срцето, гласник ѝ е духот, водоводот и ходниците ѝ се жилите, а прозорците ѝ се петте сетила. Душата, пак, или подобро речено, умот (зашто очистената душа, целата е ум, по зборовите на св. Калист), замисли ја како некој цар, кого, како некои чувари, го следат трите најопшти сили – умната, словесната, волевата. Тој се наоѓа во сите делови на телото, зашто, како што вели божествениот Дамаскин, душата се наоѓа во телото подеднакво, како што огнот се наоѓа во вжареното железо. Така тој вели: „Целата душа се соединува со целото тело, а не само дел со дел, и не е таа содржана од него, туку самата го содржи телото, како што огнот го содржи железото. Како посебен орган на своето умно дејство, телото го поседува мозокот, а за седиште на своето словесно и волево дејство и сила, или суштина, го има срцето. Тој цар има и хартија и мастило, за да може преку петте сетила, да го забележува сето она што доаѓа однадвор.
3.Што е умот пред светото Крштение, а што е потоа
Дали си го претстави тоа во твојата имагинација? Замисли си сега, дека тој цар, односно умот, прост, чист и несквернет, откако сè е така совршено уредено, се слеал во телото, и дека тој по својата умна природа е светлост. Пред светото Крштение, тој е кратковид и е прекриен со мракот на прародителскиот грев, а после светото Крштение, целиот свети, блескав е од натприродната светлина на божествената благодат и сончеви зраци блескаат од него, како што вели св. Јован Златоуст, сè додека е поставен над слободно избраната темнина на гревот. Вака зборува тој добар и слаткоречив јазик, кога ги толкува апостолските зборови: Сите ние, со откриени лица, одразувајќи ја славата Господова, се преобразуваме во истиот лик, од слава во слава (2. Кор. 3, 18). Толкувајќи го ова, тој вели: „Што значи тоа, се преобразуваме во истиот лик, од слава во слава? Тоа појасно се гледаше, додека дејствуваа даровите на знамението, но дури и сега, тоа не е тешко за оној што има верни очи. Зашто, штом се крстиме и штом душата, очистена од Духот, ќе заблеска повеќе од сонцето, ние не само што ја гледаме славата Божја, туку од неа примаме и сјај, онака, како кога чистото сребро ќе се изложи на зраците и самото дава отсјај. Но, за жал! Тука би требало да заплачеме горко! Таа неискажлива и страшна слава, во нас останува ден или два, а потоа ја гаснеме, надвиснувајќи ѝ бури од животните нешта, а со густите облаци ги одбиваме зраците, зашто животните нешта се бура, и чума, поголема од бурата.
- Што е природно својство на умот, што на телото, и за тоа дека телото му е подвластено на умот
Природно и суштинско својство на умот, е тој, бидејќи е ум, секогаш да пребива во умните нешта, како невештествен во невештественото и како бесмртен во бесмртното. Со други зборови, одлика му е да живее во вистинското добро и со него да се храни, од него да расне и да прима наслада, на начин кој му одговара. Обратно, природно својство на телото секогаш е, како тело да тежнее кон телесното, како сетилно кон сетилното, и како вештествено кон вештественото, односно да тежнее кон лажното добро и со него да се храни, од него да расне и да прима наслада, на начин кој му одговара. Затоа божествениот Григориј Ниски рече: „Во човечката природа постои двојна наслада – една, која дејствува во душата преку бестрастието, а друга во телото, како страст, додека, пак, секоја се прима по произволение и едната секогаш ја надвладува другата“. Но, иако телото, како такво, природно тежнее кон сетилната наслада и е целосно обземено од неа, тоа всушност е водено и ограничувано од умот, тогаш кога тој е исполнет со словесност. Зашто по зборовите на божествениот Дамаскин, тоа е разликата помеѓу словесните и бесловесните души – бесловесната ја водат и над неа имаат власт телото и сетилата, а словесната сама ги води телото и сетилата, имајќи врз нив власт. Така е одредено од Бога: словесното да владее со бесловесното, а подоброто со полошото, ограничувајќи ги неговите импулси. Затоа, дури и кога сака, телото не се фрла веднаш на дејствување и исполнување на желбите, туку е спречувано од владетелот – умот. Во врска со ова, Дамаскин вели вака: „Бесловесните нешта не се самовласни, зашто повеќе се водени од природата, отколку што сами водат; затоа тие не се спротивставуваат на природниот импулс, туку кога ќе посакаат нешто, веднаш трчаат кон исполнување на тоа. А човекот, кој е словесен, попрво самиот ја води природата, отколку што е воден од неа, па дури и кога стреми кон нешто, ако сака, има власт или да се воздржи од стремежот или да се согласи со него“.
5.Што е првата причина, заради која настанаа сетилата
Умот, кој се наоѓа внатре во палатата на телото, и кој, на некој начин, е одвоен како во некоја темница, Творецот го обдарил со пет телесни чувствени органи, како пет прозорци – очи, уста, нос, учи и општото сетило на допирот, за тој да може преку нив, пред сè, да доаѓа до сопствената умна храна и наслада, односно до чувствување и поимање на оваа сетилна твар, но и до божественото Писмо. Потоа, преку тоа чувствување, воден од словесноста, да се насочи кон добротата, силата, благодатта, вистината, сладоста и кон другите дејства и совршенства на Творецот, кои можат да се созерцаваат во тварта и во Писмото.
Најпосле, третата причина е умот да се вознесува од тие дејства и совршенства, на крилата на умното дејствување, а по мера на својата моќ, сè до познавање и созерцавање на Самиот Создател на тварта и Дарител на Божественото Писмо, до Владетелот на таквите совршенства. А за тварта, Соломон вака вели: Сразмерно на големината и убавината на созданијата, се созерцава и нивниот Творец (Прем. 13, 5), и според зборовите на апостолот Павле – она што е во Него невидливо, со умот се созерцава во созданието, Неговата вечна сила и Божество (Рим. 1, 20).А за Божественото Писмо, ап. Петар рече: Ниедно пророштво не е искажано по човечка волја, туку зборуваа светите Божји луѓе, водени од Духот Свет (2. Пет. 1, 21). И повторно ап. Павле рече: Зборуваме не со зборови научени од човечката мудрост, туку сме научени од Духот Свет (1. Кор. 2, 13). Сакаш ли да го провериме на две сетила ова што сега го зборувам?
- За тоа дека преку набљудување, умот се вознесува кон познание на Творецот и љубов кон Него
Заради пример, очите се свртени кон небото и тогаш небесната глетка паѓа врз таканаречената очна мрежа. Штом ќе се прими таа слика, гласниците на духот, во истиот тој момент ја примаат таа вест и брзаат со незамислива брзина низ ходниците на жилите во мозокот, кој е корен на сите жили. Штом тие таму ќе се приберат, веднаш се буди умот за да го согледува небото. Бидејќи тоа го чувствува, тој се собира и размислува со својата словесна сила за поредокот, големината, убавината, светлоста и за останатите небесни својства. А во сето тоа, тој ја созерцава и премудроста, вештината, силата и убавината на Оној, Кој го создал тоа небо. Размислувајќи на тој начин, тој вели: „ако небото, кое е создание, е толку убаво и толку светло, колку е поубав и посветол Творецот на небото?“ „Она што ги одликува последиците, во изобилие и суштински се наоѓа во причините“, како што вели Псевдо Дионисиј Ареопагит. И на тој начин, умот се вознесува, колку што е возможно, до познание на Творецот, и со тоа знаење го распалува своето срце и неговата волја со љубов кон Творецот.
********************
Вера Стојчевска Антиќ
ЛАРИСА ХРУСТАЛЈОВА И МАКЕДОНСКАТА ДУХОВНА ТРАДИЦИЈА
„Бели галеби летаат над моето сино езеро,
како сини ангели над синото небо.
Нити галебите би биле бели,
нити езерото сино,
ако големото сонце не го отвореше своето око
над нив.“
Молитвите испеани од владиката Николај Велимировиќ крај Охридското езеро во првата половина од 20. век, особено деветтата и петнаесеттата чиј фрагмент е мото на текстот, ја воодушевувале Русинката Лариса Хрусталjoва. Наведната над стоте молитви еден ден случајно се запрашала кое е тоа инспиративно езеро, каде се наоѓа, посакала да допре до него. Таа во воведот нагласува:„Јас размислував: а каде се наоѓа тоа необично езеро во Охрид, крај кое Балканскиот Златоуст напишал толку проникливи стихови?“ И така љубопитната професорка и голем патник еден ден дојде да го посети Езерото и Македонија.
Дваесет и тридневниот престој во Македонија го донесе во Русија нејзиниот патописен пејзаж, книгата насловена „Белите птици на Македонија“. Во Бигорскиот манастир „Св. Јован Крстител“ во моите раце се најде неодамна нејзиното извонредно презентирање на неодминливата македонска културна и духовна традиција, претставена во современи рамки во богатството на надалеку познатата руска литература.
Рускиот рецензент на книгата Вадим Наговицин заклучува:„Срцето на саканата земја и душата на секој народ се определува со духовните вредности. Православните светињи ни ги откриваат срцето и душата на Македонија – толку мала и бескрајно блиска за нас земја. Прочитајте ја оваа забележлива книга и Вие со целата душа вљубете се во прекрасната земја Македонија.“
Лариса Хрусталјова ја претставува резимирано историјата на Македонија, потенцирајќи ги нејзините старини кои ја исполнуваат нејзината културна и духовна суштина. Ја нагласува нејзината библиска препознатливост, во која денес открива трајни вредности, „…огромен број цркви, манастири со ретки фрески, археолошки паметници, стари книги и икони, уметнички ракотворби“.
Мошне интересен е откривачкиот монашки живот во македонските манастири. Престојот ѝ ги открива скопските цркви „Св.Петка“ и соборната „Св. Климент Охридски“. Потоа љубопитниот посетител е воодушевен од природните откритија долж реката Радика, за да стигне во Бигорскиот манастир. Интересно е со колкави високи патописни одлики се одликуванејзиниот патопис, со колкава љубов ги опишува вредните монаси од „Св. Јован Крстител“ и монахињите од „Св. Георгиј Победоносец“ во Рајчица. Во детали го опишува Бигорскиот манастир, впечатоците од нејзината неповторлива градба, нејзината соба која ја воодушевува со топлината на вкусната подреденост, со иконите на белите зидови, со црквата која сјае, не заборавјќи да ја истакне важноста на чудотворната икона на Св. Јован Крстител, моштите на светителите, севкупниот церемонијал на богослужбите во византиски стил, фреските изработени од македонските зографи. Притоа Лариса стапува во контакт со искушениците Александар и Коста. Таа во Александар (денес монах Еразмо) открива „интелигентно лице, меки манири, добар англиски јазик“, а од отецот Сергеј е воодушевена поради неговиот благодарствен однос кон подароците наменети за него од Лариса: просфорите донесени од Троицко- Сергиевата лавра, иконите, масло одмоштите на преподобниот Сергеј. Авторот на текстот не го прескокнува возбудливиот настан со отец Макариј, почитувач посебно на „Житието на блажена Матрона“, а гостинката го изненадува со поклонетата икона на Блажената.
Цело поглавје му е посветено на архимандритот Партениј, чиј текст со самиот вовед заклучува:„Отец Партениј – еден од избраниците Божји , повикани кон служење на Господа од рана возраст“. Знае да ги нагласи неговите средби и добиените благослови од старецот Клеопа, како и од старецот Пајсиј во Света Гора. Во Света Гора ја почувствувал топлата братска љубов и се јавува како игумен и архимандрит на Бигорскиот манастир, возобнавувајќи го во величествена градба на МПЦ. Успешно го внесува духот на Светогорските братства. Со истите усилби и голема љубов кон Бога го организирал женскиот монашки живот во Рајчица. Лариса понесува убави импресии од овој манастир и од вредните монахињи, Варвара, Ана, Елисавета, Харитина и други.
Патописецот воодушевено воскликнува пред синилото на Охридското Езеро: „Пред нас, широко се распрснало прекрасното Езеро од моитефантастични соништа. Ах, колку необично е убаво!“ Верзираната авторка на книгава не го одминува Св. Климент Охридски, ниту патописците од рангот на В. Григорович, Н. П. Кондаков. И таа запира пред црквата „Св. Софија“, пред „Св. Јован“- Канео, долж охридските улици, пред спомениците на Св. Кирил и Методиј, Св. Климент Охридски, кои ја создадоа словенската писменот, со основа од македонската словенска традиција.
Патописецот понесува впечатливи импресии од „Св. Јован Богослов“ во Канео. Нејзините описи на црквите и манастирите се индентично сликани, така што и намерникот кој никогаш не бил во Македонија ќе добие сликовита претстава за местоположбата на старините и спомениците. Притоа, верзираната авторка во контактите со охридските старини се присетува дека пред истите слики крај Езерото се нижеле соодветните молитви, кои потсетуваат на сегашниот свечен традиционален дух и слики. Крај „Света Софија“ се запознава со професорот Гоце од Духовната семинарија, со двајца негови ученици. Плаошник го препознава преку знаменитата Охридска школа на Св. Климент. Лариса со голема љубов им приоѓа на сите црковни градби, кои евоцираат библиски и уметнички стихови од развојните етапи на христијанската историја, како на пример, Св. Богородица во Каменско, Св. Богородица Перивлепта, Богородица Челница, Св. Еразмо. Во Струга импресиите продолжуваат, во градот на Миладиновци, за кои авторката е добро верзирана. Песните на Есењин се слеваат во Струшкото крајезерие. Во манастирот „Калишта“ ги согледува корените на пештерските цркви, се до границата со Албанија.
Навраќањата во манастирот во Јанкоец и кон сестрата Параскева се надоврзуваат на низата убавини откриени и претставени од неуморниот аналитичар и познавач на духовната душа на Македонија. Тоа го открива „Курбиново“, „Св. Богородица “ Слимничка, за да се сконцентрираат духовните македонски лаци во рајскиот манастир „Св. Наум“, каде што се редат бројни чуда и по смртта на Светителот. Неуморниот патописец изделува чуда од изворните материјали и раскажувања.
На патот не ги одминува градбите во Битола и Прилеп, особено прочуените духовни хранилишта „Зрзе“, „Тресаквец“, „Богородица Пречиста“ Кичевско, Слепче, Журче. Застанува пред величието на Преспа, на Голем Град. Запозната со историјата на црковната култура во Македонија не можела да ги одмине културните средишта на Струмица со „Велјуса“ и „Водоча“, како и со „15 тивериополски маченици“. Се навраќа во радовишките градби, за да се врати во Марковиот манастир, потоа во кањонот на Матка.
Како епилог следува искрениот поетски заклучок на авторката: „Ви благодарам на сите вам,
БЕЛИ ПТИЦИ НА МАКЕДОНИЈА – на светлите и прекрасни души на луѓето, со кои судбината ме состави на ова патување…“
Македонија и ги отвори поетските страници од делата на Светите отци, на високите духовници и блажените подвижници, како средиште на вкрстените световни духовни врвици и патишта на христијанските подвижници на верата. Читателот на оваа книга ќе ги пронаоѓа и своите скриени понирања во цивилизаторскиот простор на сопствените духовни извори и видици, кои се пространи, широки и во согледливоста честопати несогледливи.
**********************
Бетовен – Бог над сè
Лудвиг Ван Бетовен (1770 – 1827), апсолутно и без сомнение е најгенијалниот музички творец и композитор во досегашната уметничка историја. Поради своето фламанско потекло, тој често претставувал вистинска духовна загатка за своите современици – Германците, коишто не можеле да ги сфатат многуте црти на неговиот оригинален карактер. Неговиот најдобар животописец Ромен Ролан, сосема точно забележал, дека многу од цртите на Бетовеновиот карактер не се чисто германски.
Овој голем човек, кој од Светиот Дух бил даруван со огромен музички дар, имал тажно детство. Младоста му била тажна поради материјални грижи. Во 1878 год., Бетовен ја загубил својата многу сакана мајка, така што во својата седумнаесеттата год., тој веќе бил глава на семејството. Некои основни познавања од ангелоподобната уметност – музиката, добил од Хајдн, Албрехтсбергер и Салиери. Во 1792 год., тој се населува во раскошно убавата Виена, која е позната како престолнина на германската музика. Но, „од 1796 – 1800 год., наглувоста почнува да запустува“.
Можеби е Божја промисла, тоа најгенијалните луѓе најмногу да страдаат, за на тој начин уште повеќе да се возвеличат и да станат богообразни. Музичкото творештво на Бетовен продолжило и покрај секојдневните неволји, страдања, озборувања и нечесни постапки од околината. Бетовен, иако бил болен, беден, несреќен, иако не чувствувал љубов од неговите пријатели и од љубената, сепак не подлегнал, бидејќи знаел дека вистинскиот христијанин и благородник, се челичи во страдањата, слично како што се кали челикот во огнот. Тој велел: „Сакам да ѝ се спротивставам на својата несреќа, ако тоа воопшто е можно. Но, во животот мој, има мигови кога се чувствувам како најбедното Божјо создание!“
Ромен Ролал напишал: „Сите тие внатрешни трагедии, ќе ги пронајдеме во неговите дела од 1802 год…тоа се шест херојски и трогателни религиозни мелодии на Гелертовите зборови…Нè заразува со храброста и среќата, која ја чувствува во својата борба и со опиената свест, која Го чувствува Бога во себеси.“ Бетовен Го носел Бога во своето кристално чисто срце, зашто носел „нешто пуританско во духот: распуштените разговори и мисли го ужаснувале; Тој имал непоколебливи погледи за светоста на љубовта.“ За ова сведочи и неговиот близок пријател Шиндлер, кој вели дека Бетовен, „низ животот одел со девствен срам, немајќи никаков повод да се укори себеси заради некаква слабост.“
Бетовен, најдоследно ја почитувал Божјата заповед за одмаздата. Во едно писмо до госпоѓата Штрајхер, тој напишал: „Јас никогаш не се одмаздувам“. Кога треба да работам против другите луѓе, јас тоа го правам само толку, колку да можам да се одбранам и да го спречам исполнувањето на злото.“ Тој го мразел секое насилство и верувал дека „добрината е единствениот знак на надмоќност.“ За него парите не претставувале ништо и не можеле да се споредат со среќата: „Учете ги своите деца на добродетелта, зашто само таа може да ги направи среќни, а не парите. Зборувам од искуство. Добродетелта ме научи да издржам во бедата.“
Овој врвен музичар, многу го љубел својот внук Карл, кому му бил старател. Кога се обиделе да му го одземат тоа старателство, Бетовен во молитвено расположение Му се обратил на Бога: „О, Боже! Единствена моја одбрано и прибежиште! Ти проникнуваш до дното на мојата душа и ги знаеш болките кои ме мачат. Затоа, праведно е да страдаат оние што сакаат да ми го одземат моето богатство – Карл. Послушај ме, Ти, најсовршено Битие, чие име не го знам, сослушај ја топлата молитва на најнесреќниот од сите Твои созданија…Господи, помогни ми! Гледаш дека целото човештво ме остави, затоа и не сакав да се помирам со неправдата. Услиши ја молитвата моја, та барем во иднина да живеам за својот Карл!“ Но, морално расипаниот внук, не бил достоен за Бетовеновата љубов, која постојано го повикувала: „Мој драг сине!…Дојди, дојди при верното срце на татка си!“
Бетовен немал некое особено образование, но сепак во својот дом имал малакнижевна ризница. Многу често и со голема радост тој ја читал книгата од теологот Тома Кемписки „Следи Го Христа!“ Ги читал и Кант, Боде, Зојме, Коцебу, Шекспир и Феслер. Многу сакал да разговара за философијата и верата. Размислувал за компонирање на музички дела на религиозни теми, како што биле: „Тој купува планови за иднината…библиски ораториум за Саул и Давид“. Во 1827 год., предлага концепт за нова симфонија: „Адаџо I кантика“- религиозна песна во вид на симфонија, на постар начин (Господи Боже, ние Те фалиме! Алилуја).
И покрај сите свои лични трагедии, според тврдењето на Ромен Ролан, Бетовен останал „победник – победник над човечката просечност, победник над сопствената судбина, победник над сопствените страдања“.Тој велел: „Жртвувај ги животните ништожности, секогаш принесувај ги нив на жртва на својата уметност! О, Бог над сè!“ Христос, секогаш му бил најголем образец, од Кого тој барал сила, не за да ги победи своите непријатели, туку за сопствената макотрпна борба: „Боже, дај ми сила, за да се победам себеси!“ Бил голем човек, искрен верник и речиси совршен христијанин.
Бетовен копнеел по Божјото присуство. Тој велел: „Ништо не е поубаво од тоа, да Му се приближиш на божеството и со Божјите зраци да го осветлиш човечкиот род.“ Бога најнепосредно Го среќавал во природата: „Семоќен! Среќен сум во горите, кадешто секое дрво зборува за Тебе, Боже! Какви прекрасни убавини! Во овие гори, на овие брегови постои мир, кој ублажува!“ За Бетовеновата љубов кон природата, Ромен Ролан заклучил: „Закопан сам во себеси, одвоен од другите луѓе, тој наоѓаше утеха само во природата.“ Но, уште повеќе во Бога – најчистиот извор на секоја утеха: „Божество! Ти проникнуваш од висините среде моето срце, го познаваш, знаеш дека е исполнето со љубов кон луѓето и дека сака да прави добро!“
Обраќајќи им се на своите пријатели, Бетовен не заборавал да Го моли Бога за нивна заштита. Така, во писмото до д-р Веглер тој напишал: „И те молам во мое име, нежно да ги бакнеш Лорен и децата, и да мислиш на мене. Бог нека ве заштитува!“
На крајот од животот, по извршената четврта операција во Виена, во февруари 1827 год., Бетовен му напишал на Можелес: „Јас ѝ се предавам на судбината и само Бога Го молам, да ме заштити од скудност со Својата божествена волја, сè дури е потребно да го поднесувам ова постепено разделување од животот. Тоа ќе ми даде сила да ѝ се потчинам на Божјата волја и трпеливо да ја поднесувам својата судбина, па, колку и да е таа тешка и страшна.“ Неколку години претходно, во едно од писмата до д-р Веглер, за Вистината во Која секогаш верувал, тој напишал: „Што ќе биде на крајот на краиштата, тоа само Бог го знае!“
Бетовен, чијашто музика кај луѓето предизвикува радост, мир и чувство на божествена совршеност во поглед на таа прекрасна уметност, речиси ниту еднаш во животот не доживеал вистинска радост (освен во неговите молитвени обраќања кон Бога, како и во своето блескаво творештво). Повикувајќи кон Бога, тоа и го признал: „О, Провидение! Дај ми само еден ден, еден ден на вистинска радост!“ Сепак, Бетовеновата вера во Бога, била дијамантски цврста, искрена, скоро света, чиста, трајна и непоколеблива. Затоа, во едно писмо до својот морално сиромашен внук, тој подвлекол: „Бог никогаш не ме напушти!“
„Бог над сè! Боже ние Те фалиме! Алилуја!“
Душан Хр. Константинов
*******************
Степени на духовно совршенство
Најголемата цел во изградувањето на сопствената светост, поради која и сме повикани во царството небесно, е токму богоподобието, за кое што сме создадени, а кое се состои во тоа, да бидеме совршени, како што е совршен нашиот Отец небесен (Матеј, 5, 48). Оваа цел, потполно е остварена во нашиот Господ Христос, па само преку Него, човекот може да израсне како совршено битие. Според тоа, Исус Христос Е изворот на секаква богоподобност. Он може да биде тоа и навистина Е, зашто Е образ на невидливиот Бог (Кол. 1, 15). Тоа е Исус како Син Божји; како Син Он Е невидлив. Но, оваа слика на невидливиот Бог, која Му е потполно својствена на Синот, стана видлива, кога Синот се овоплоти и стана човек, примајќи го телото, слично на телото од гревот (Рим. 8, 3). Така, сета полнота на Божеството, која и ја сочинува верната слика Божја, се овоплоти (Кол. 2, 9), па во текот на Христовиот земен живот, се изразуваше меѓу луѓето и со луѓето и се посведочи, како во Неговите односи со луѓето, така и во односите со Неговиот Отец небесен, па на тој начин стана видлива и достапна. Токму на тоа работеа апостолите – да се усвои полнотата на Божеството и во себеси да се изгради богоподобноста, бидејќи апостолот Павле им пишува на Галатјаните: „Чеда мои, кои пак со мака ве раѓам, додека не се изобрази во вас Исус Христос“ (IV, 19). Така и Црквата се изградува по образот Божји, со усвојувањето на Божествената полнота, според зборовите на ап. Павле: Него, Христа, Го даде на Црквата „Која е Негово тело, полнота на Оној, Кој исполнува сè во сè“ (Ефес. 1, 23).
Образот на невидливиот Бог, се изградува во себеси и станува своја сопственост, кога личноста, која во себеси е поделена поради гревот, па во исто време се решава и за добро и за зло и твори зло (Рим. 7, 14 – 23), со вера се определува за правдата Божја т. е. за божествена победа над гревот преку Исуса Христа, и кога на злото ќе му го претпостави доброто, така што целиот свој живот ќе го следи овој пат, кој води во живот вечен. Така човекот, најпрвин се пресметува со самиот себе. Се победува самиот себе, за да не биде веќе оној кој бил (а тоа значи во исто време да го посакува и доброто и злото, а да го прави злото), туку да стане само добар, за што е и создаден во Христа Исуса, и за што еднаш и засекогаш конечно се определил. Така, човекот се менува, престанува да биде она што бил и станува нов, иако се работи за истата личност; личноста, значи, е иста, но се разликува според правецот и содржината на животот, па затоа е ново создание. Поради тоа, ап. Павле вели: „И така, кој е во Христа, тој е ново создание; старото помина; ете сè стана ново“ (2. Кор. 5, 17). Оној, кој е ново создание во Христа, должен е да живее во согласност со својата нова ситуација: во својот живот да не биде стариот, туку да стане нов човек. Зашто морате „да го отфрлите од себе стариот човек според вашето поранешно живеење, кој се распаѓа во измамливите желби, да се обновите со духот на својот ум и да се облечете во новиот човек, создаден според Бога во правда и светост во вистината“ ( Ефес. 4, 22 – 24). Да, оној кој е нова твар во Христа, треба да живее нов живот и да разбере дека соблекувањето на стариот човек, всушност, значи одрекување на гревот во неговите најразлични дела, а облекувањето во новиот човек, значи стекнување на добродетели и живот кој соодветствува. Тоа особено се согледува од зборовите на ап. Павле: „Затоа умртвете ги своите земни членови, односно пороците…каде што нема Елини, ни Јудејци, ни обрезание, ни необрезание, ни варварин, ни скит, ни роб, ни слободен, а сè и во сè е Христос“ (Кол. 3, 5 – 11).
„И така, како избраници Божји, свети и возљубени, облечете се во милосрдност, доброта, смиреност, кроткост и долготрпеливост…И мир Божји да владее во срцата ваши, за што сте повикани во едно тело, и бидете благодарни!“ (Кол. 3, 12 – 15)
Бидејќи светоста, на која се повикани христијаните, е нешто што се однесува, не само на личноста, туку и на сите нејзини сили: духот, душата и телото, а тоа значи дека таа се постигнува со активирање, не само на личноста, која свесно и слободно се определува за светост, туку и на сите нејзини сили, со кои е надарена. Ова се прави, пред сè, за божествената полнота, односно божествената плирома и сите нејзини богатства и совршенства, да се сфатат, усвојат и присвојат и тоа со сите оние сили, на кои оваа полнотата им е сфатлива и прифатлива и во онаа мера, за која сите сили се способни. Зашто, додека нешто од таа полнота може да се сфати и прифати со умот, друго, пак, нешто може да се сфати и прифати со срцето или волјата. Според тоа, полнотата на светоста се постигнува со посветеност на целиот човек: не само на неговата личност, туку и на сите нејзини духовни и телесни сили. Така, светоста – е светост во вистинска смисла на зборот, кога Бог на мирот ќе нè освети сосема, та светоста да стане неделива, целосна.
Умот се просветлува со обновување: да се обновите со духот на својот ум (Ефес. 4, 23). Обновувањето се извршува со усвојување на умот Христов, што е можно само во Црквата. Бидејќи ап. Павле прашува: Кој го познал умот Господов, та да го објасни? и одговара: А ние имаме ум Христов (1. Кор. 2, 16). Умот Христов во нас се развива, кога се расте во познавањето на Бога (Кол. 1, 10) и раѓа плод, кога на Бога Му се молиме и Го прославуваме, не само со духот, туку и со умот. Зашто ап. Павле вели: Ќе Му се молам со дух, ќе се молам и со ум; ќе Го фалам Бога со дух, ќе Му пеам и со ум (1. Кор. 14, 15).
Волјата се осветува кога, од една страна, ќе се ослободи од робувањето на гревот, кој ѝ одредува погрешен правец и ѝ дава содржина со која не може да Му се угоди на Бога; од друга страна, пак, волјата се осветува, кога слободно и свесно ќе се определи за доброто и кога упорно го извршува. Зашто волјата е создадена за добро и таа вистински е слободна, во онаа мера, во која е доследна на самата себе: доколку го сака и го извршува доброто. Со Исуса Христа на волјата ѝ е вратена слободата, таа има свој корен во крвта Христова. Со враќањето на оваа слобода, христијаните се повикани на слободен живот, под услов да не се враќаат во ропството на гревот. Зашто ап. Павле вели: Стојте така во слободата, со која Христос нè ослободи, и не се подавајте пак под ропски јарем!…Вие, браќа, повикани сте кон слобода; но слободата ваша да не ви служи како повод за угодување на телото, туку со љубов служете си еден на друг (Гал. 5, 1 – 13).
Срцето, кое како централен орган на човековото битие е создадено да биде извор само на добро, а кое, поради прародителскиот грев, стана извор и на зло, се осветува кога во него, преку дарот на Светиот Дух, ќе се излее љубовта Божја. Зашто со оваа љубов, во човекот се предизвикуваат сите највозвишени особини, кои го красат како впечатливи добродетели, а кои се основа и извор на животот и со кои се извршува волјата и законот Божји. Така, срцето, преку љубовта станува средиште на потполна светост, која се однесува не само личноста, туку и на сите нејзини сили. Зашто светоста не се состои само во обновување на внатрешниот човек, во преобразување во Христовиот лик, во премин од слава во слава, туку и во живот со кој се извршува волјата Божја и кој е заради тоа богоугоден. А волјата Божја се извршува со љубов, поради што ап. Павле вели дека љубовта е извршување на законот (Рим. 13, 10) и врска на совршенството (Кол. 3, 14). Така со љубовта, се осветува самото срце и станува средиште на потполната светост.
За љубовта, која преку Духот Свет се излева во нашите срца и оттука се покажува како главна причина и извор на потполната светост: како на внатрешниот човек, така и на неговиот надворешен живот, ненадминливо зборува ап. Павле во својата химна за љубовта, која самата по себе најслаткоречиво сведочи за тоа. Пред сè, во оваа химна се истакнува дека вредноста на љубовта е апсолутна, така што ништо нема своја сопствена вредност без неа. Освен тоа, во химната се истакнуваат особините на љубовта, кои се важни за животот и без кои волјата Божја не би можела да се исполни, а со чијашто помош настанува исполнување на законот.
Оваа светост, која го опфаќа целиот човек, а која се состои, од така да кажеме, безброј добродетели, со кои човекот се изградува за да стане храм Божји и живеалиште на Духот Божји (1. Кор. 3, 16), па така да влезе во Царството на Бога, не може целосно да се оствари одеднаш, ниту може да изрти и почне да расне со секоја добродетел. Зашто светоста се состои од сплет на добродетели, во кои секоја од нив има свое сопствено место, така што онаа која треба да се појави на крајот на еден развој, или во некоја негова подоцнежна фаза, не може да никне на самиот почеток и така да стане корен на други добродетели. Духовниот развој, со кој се остварува светоста, мора да има свој почеток и завршеток, а помеѓу нив и многу преодни облици, зашто нашиот внатрешен човек од ден на ден се подновува и ние се преобразуваме во ист образ, од слава во слава, како што доаѓа од Духот Господов (2. Кор. 4, 16; 3, 18).
Образецот на овој духовен развој, со кој се остварува светоста и влегувањето во животот вечен, го дал Господ Исус Христос во Блаженствата, во Беседата на гората. Всушност, само Он можеше да го даде овој образец, зашто со овој духовен развој се остварува образот Божји, кој е во Него (2. Кор. 4, 4), а кој, заедно со Него, преминува на сите оние кои се во органска врска со Него, налик на врската помеѓу лозата и прачките, која ги храни и им дава сила да принесат огромен плод. Според тоа, со блаженствата не се дава преглед на добродетелите, кои меѓу себе немаат никаква врска, туку се прикажува нивниот органски развој, кој започнува со смирението, па низ повеќето други добродетели, завршува со мачеништвото за правдата, која во Христа Исуса доби свое најпотполно остварување, а особено во Неговата смрт на Крстот, кадешто Он, принесе жртва за целиот род човечки. Така, во блаженствата се открива образот на Исус Христос, кој потполно се остварува кај оние, кои како Негови ученици Го следат во сè и кои како награда добиваат совршена среќа, која го надминува секој ум и секое искуство. Зашто, што око не виде, уво не чу, ниту на човека на ум му падна, тоа Бог го приготвил за оние кои Го сакаат (1. Кор. 2, 9).
Извадок од Морално богословие
д-р Димитриј Димитријевич
**********************
Архимандрит Партениј, игумен на манастирот “Св. Јован Бигорски”
Најголемиот предизвик за монаштвото: Eвангелизацијата на народот
Билјана Бејкова
Март 2002
- Билјана Бејкова:Вие сте еден од востановителите на монаштвото во Македонската православна црква. Дали тој процес на негово востановување е заокружен и кои се предизвиците, воопшто, со кои се соочуваат македонските монаси?
Архимандрит Партениј: Низ историјата на нашиот народ монаштвото одиграло многу значајна улога за нашето опстојување низ вековите. Навистина, и самото наше историско постоење како етнос најмногу се должи на монаштвото, а да не зборуваме за духовното издигнување на народот и неговото општо спасение. Но, за жал, во времето на атеизмот, кога голем дел од нашиот народ, заблуден од идејата на комунизмот, стана бунтовник против својата мајка – Црква, монаштвото доживеа голема криза, така што слободно може да се каже дека општежителното монаштво наполно исчезна. Но, кој е голем како нашиот Бог, Он е Бог што прави чудеса. Он може од камењата да направи чеда на Авраама (сп.Мт.3,9) и Он благоизволи во последниве години повторно да биде востановено општежителното монаштво. По Божја промисла јас сум монах од самиот почеток на тој процес на востановување. Најголемата заслуга за ова јас би му ја припишал на митрополитот струмички г.Наум, кој во подолг период беше жител на Света Гора, а подоцна тоа ни го овозможи мене и на о.Климент, а кои, пак, станавме први игумени на општежителни манастири. Сметам дека монаштвото е поставено на добри темели, бидејќи се базира на опитот на исихастичкото атонско монаштво. Во самата природа на монаштвото е тоа постојано да се усовршува, бидејќи ни е дадена најголемата мерка “Но, бидете совршени, како што е совршен вашиот Отец небесен“ (Мт.5,48). Најголем предизвик на нашето монаштво е евангелизацијата, односно воцрковувањето на нашиот народ. Мислам дека нашето младо монаштво досега тоа успешно го прави, бидејќи многу наши верници почнаа литургиски да живеат токму преку манастирите, а тоа посебно се однесува на младите луѓе кои вистински почнаа да ја сфаќаат смислата на Христовата Црква во светот и тоа да го пренесуваат на своите блиски.
- Б.Б.:Во изминатите неколку месеци македонската јавност своето внимание го фокусираше токму кон монаштвото. Мислењата се многу поделени, чувствата уште повеќе. Оттаму, според Вас, колку во Македонија постои вистинско разбирање на монаштвото и неговото значење и што би требало да се направи за во иднина да нема скандали и афери за него и околу него?
А. П.: Монаштвото единствено може да се почувствува и вистински да се разбере внатре во Црквата. А да бидеш внатре во Црквата значи да живееш литургиски живот и целиот свет да го гледаш преку светата литургија, сеќавајќи се на сето она што Господ го направи за нас: крстот, гробот, тридневното воскресение и вознесението на Небесата. Значи, принесувајќи се самите себе и сѐ околу нас на Бога, бидејќи монахот внатре во Црквата ја открива тајната на својата личност преку крстот и воскресението Христово, стремејќи се кон совршенство. Така надвор од Црквата е многу тешко или невозможно да се разбере суштината на монаштвото. За жал, на сите ни е позната духовната состојба на поголемиот дел од нашиот народ, кои се задоволиле со тоа само да бидат крстени во црквата и традиционално да го носат името православни христијани, не трудејќи се навистина да станат тоа. За таквите номинални христијани, монаштвото е “тврда храна” (Евр.5,14), како што вели св.апостол Павле. И така таквите “христијани”, заедно со атеистите (безбожниците), кружејќи околу возвишената суштина на монаштвото и бидејќи се неспособни да навлезат во неа, поради нивната замраченост и острастеност, а онакви какви што сме така гледаме и на другите, настануваат разните скандали и афери.
- Б. Б.:Дали личните искуства можат да помогнат во разбирањето и целосното прифаќање на монаштвото?
А. П.: Тука повторно би го нагласил претходно кажаното, дека е многу важно нашето вистинско живеење како православни христијани, влегувајќи во Црквата преку покајание и усовршувајќи се литургиски. Бидејќи целта на сите нас е нашето сапасение, без разлика дали тоа ќе го остариме преку монаштвото или преку бракот. Преку овие два пата кои се засновани во Светото писмо и кои се живеат во Црквата, луѓето во Црквата се спасуваат и осветуваат, што значи дека православен христијанин кој се определил да се спасува во Црквата преку бракот во никој случај не би го отфрлил монаштвото, туку би го прегрнал со сето свое срце и душа, бидејќи тоа го поттикнува со поголема ревност да му служи на Бога. На крај, умносрдечната молитва на монахот помага во спасението на сите луѓе.
- Б. Б.Како, на пример, Вие станавте монах и какви искуства носите од искушеничкиот период на Света Гора?
А. П.: Позивот да му служам на Бога го чувствував уште од најрана возраст. Првата можност да одговорам на овој позив беше Македонската православна богословија каде што со голема љубов се запишав да ја изучувам божествената наука. Но, чувствувам бескрајна благодарност спрема Бога и Мајката Божја што извесен период од мојот живот во Црквата, секако претходно определувајќи се за монаштвото, го поминав во Градината на Пресветата Мајка Богородица, и живеев помеѓу оние духовни цветови, кои преку молитвата осветени со несотворената Божја благодат од нивните срца точат благодатен и духовен мирис низ целото православие. Тој опит, таа жива средба со автентичното исихастичко монаштво, ми овозможи да можам да го живеам монаштвото, бидејќи монаштвото не може да се научи од книгата, преку ерудитски методи, туку единствено да се прими како начин на живеење преку опитот на отците, кои непрекинато го наследувале низ вековите токму на Света Гора, бидејќи таа е вруток на исихастичкото живеење. Атонска Света Гора е новиот Тавор којшто ни светли со вистинското предание на православното живеење. Таа е светилото за коешто зборува Господ во Евангелието, поставено на свеќник и им свети на сите (сп.Мт.5,15). Еден познат архитект, кој го посети Атос, прашан за архитектурата на светогорските манастири, рече дека нема зборови што би ја опишале прекрасната архитектура инспирирана од православната традиција, туку тоа треба да се види, додека, пак, јас беден со зборови чувствувам дека не можам да ја искажам големината на оваа земна, но Небесна држава на ангели во тело и ќе речам дека тоа, сепак, треба да се живее!
- Б. Б.:Вашиот манастир ”Свети Јован Бигорски” се наоѓа во таканаречениот кризен регион на државава. Дали изминативе неколку месеци беа навистина кризни за Вас и за Вашите монаси? И, воопшто, дали актуелната политичко-безбедносна ситуација влијаеше и влијае врз монашкиот живот во манастирот?
А. П.: За да ги објаснам овие моменти треба да напоменам дека во изминатиот период од 7 години, односно од моето доаѓање во Бигорскиот манастир се воспоставени одлични односи на релација месно население – монаштво. Така, покрај православните, стекнавме пријатели и муслимани – Македонци, Турци и Албанци од целиот крај. Кога дојдоа тие кризни моменти за државава, односите воопшто не се нарушија, туку се продлабочија уште повеќе. Во моментите по палењето на Лешочкиот манастир, кога шансите ние да бидеме следни беа огромни, навистина имаше трогателен настан кога еден Албанец од Дебар се понуди да ни помогне со цело свое семејство во секој поглед, па и во заедничка одбрана на манастирот. Ете така поминаа тие кризни моменти, со целосна свест на локалното население дека некој сака да го искористи фактот дека тие се муслимани и со самото тоа наши непријатели и обратно. Кризата се чувствуваше преку слабата посетеност, дури и никаква, на манастирот од верници од другите региони што, секако, се одрази и на економската страна. Другото влијание беше позитивно, односно во сето ова го видовме Божјиот прст кој ни посочи дека се оддалечуваме од Неговата волја и дека терористите се користени како негов камшик и, секако, тоа влијаеше на зголемувањето на молитвеното правило, трудејќи се да ги разбереме зборовите на св.ап.Павле кога вели “смртта за Христа, за мене е придобивка”, бидејќи монахот треба секојдневно да биде подготвен за мачеништво. Господ им даде сила на сите мои браќа и сестри кои ниту за момент не се поколебаа, ниту, пак, помислија за напуштање на манастирот, знаејќи дека самиот чин на напуштање на оваа наша вековна татковска светиња е подобно на духовна смрт.
- Б. Б.:Оние кои го посетиле манастирот се свидетели на фактот дека е тој обновен и убаво среден. Вие сте познат како монах кој се грижи за ”благолепието”, односно естетиката во црквите и манастирите. Зошто е тоа важно и како се постигнува?
А. П.: Грижата за естетиката се должи на мојата љубов спрема убавината и уреденоста на Божјиот дом што отсекогаш ја чувствував во мене, а таква уреденост и убавина до совршеност видов во храмовите на светогорските манастири. Мојата желба беше тоа да го пренесам и овде, во Бигорскиот манастир, кој низ историјата е познат по своето благолепие, а сега и во востановениот метох св.Георгиј Победоносец. Дека е тоа важно ни говори и псалмопејачот кој вели: “Господи, го возљубив благолепието на твојот дом” (Псал.25,8). Свети Јован Златоуст, пак, во една своја беседа, оние кои се соблазнуваат од украсеноста на храмот и богослужбените одежди ги споредува со Јуда и неговите придружници, кои се соблазнаа од жената која го изли скапоценото миро врз главата и нозете Христови. Гледајќи ги нашите стари храмови, за нашиот народ можеме да кажеме дека навистина ја засакал убавината на Домот божји, бидејќи во нашите градови и села најубавото нешто биле храмовите.
- Б. Б.:Манастирот во с.Рајчица од неодамна е обновен. Дали во него сега се одвива монашки живот?
А. П.: Нашата желба да се обнови метохот се појави со самото доаѓање во Бигорски. Обновувањето се покажа дека, пред сѐ, е Божја волја, бидејќи сето тоа заврши за околу 15 месеци работа. Денес во манастирот имаме неколку искушенички, дневниот богослужбен циклус се извршува целосно и исто така, се служи секојдневна Божествена литургија. Во периодот на обновувањето, при нашите доаѓања во Дебар, стекнавме многу пријатели на манастирот и слично на Бигорски и овде кризните месеци поминаа со секојдневни посети на дебарчани. Не треба да се заборави фактот што ова подрачје е едно од покритичните, нешто што не влијае на нас лично, негативно влијае на доаѓањето на сите сестри кои имаа желба да живеат овде, како и на сите поклоници.
- Б. Б.:МПЦ го почна процесот на денационализација на дел од одземениот имот. Како на ова поле стојат работите кога станува збор за манастирот ”Св. Јован Бигорски”. До каде е постапката и колкав имот побарувате?
А. П.: Најнапред треба да се каже дека чекорот што беше направен со донесувањето нов Закон за денационализација, во кој беше вклучена МПЦ и другите верски заедници, беше нешто со кое се исправи неправдата, односно намерното исклучување од овој процес на МПЦ, како што предвидуваше стариот закон. Иако правно и теоретски е сѐ в ред, на терен, во практиката, работите стојат сосема поинаку. Станува збор за тоа што во изминативе 40-ина години во “Бигорски” немало живо монаштво кое би ги прибележувало одземените имоти и би ги чувало документите кои сега се неопходни за реализација на побарувањата. Така, моментално сме во потрага по документи за одземен имот на местото од сегашното вештачко езеро Шпилје, за имотот што се наоѓал во Скопје на местото околу Стоковна куќа “Мост” и други помали површини. Во тек на решавање се предметите за одземени пасишта во големина од 38 ха., и овоштарници во сегашниот центар на Гостивар, каде што има изградено основно училиште и неколку дуќани. Надвор од прашањето како констатација добро е што имотите на нашите метоси “Свети Георгиј Победоносец” во с.Рајчица, Дебар и “Свети Јован Претеча” во с.Небрегово, Прилеп, не се одземени, а спорно е што се случува со маслиновите насади во Елбасан, Албанија.
- Б. Б.:Вашиот манастир живее и е исклучително активен. Од каде ги црпите основните средства за опстанок. Дали од туризмот, од земјоделството, од шивачката работилница, од Заводот за заштита на културните споменици и сл.?
А.П.: Му благодариме на Бога за помошта која катадневно ни ја испраќа во манастирот за да имаме сила за обврските поврзани со богослужбите и послушанијата. Основна наша помош се даренијата на гостите кои доаѓаат во манастирот, некои од нив се заинтересирани и за поголема помош, па во согласност со своите дејанија даваат поголеми дарови кои се од корист за манастирот. Ако поклоничките доаѓања на верниците во манастирот ги сметате за туризам – да, од туризам. РЗЗСК преку Министерството за култура реагираше за промена на покривот на конаците и отворање манастирска ризница која би бил прва од постојан карактер на поширок простор, но двете идеи се половично завршени, односно е препокриен половина конак, а женската трпезарија каде што требаше да стојат реликвиите е подготвена, освен што недостасува климатизацијата и потпирачите за иконите и за другите предмети. Иконите целосно се реставрирани пред три години, за што е потрошена поголема сума пари и ако за скоро не се вратат кај нас, ќе мора да се врши нова реставрација, поради промена на микроклимата, што ќе значи дополнително трошење пари, а кое, всушност, е приближно истата сума потребна за да биде отворена манастирската ризница. Што се однесува на земјоделството, тоа засега не ги покрива ни нашите основни потреби, а исто така и шивачката работилница ја користиме за наши потреби. Но, овде треба да се спомне дека единствено во нашиот манастир изработуваме митри (круни) за нашите митрополити и за нас претставува особена чест што повеќето митри кои ги носат митрополитите се изработени во нашата шивачка работилница. Имено, имаме изработено митри за нашиот митрополит г.Тимотеј, г.Стефан, г.Наум, г.Петар и г.Агатангел.
- Б. Б.:Вие како архимандрит сте на кандидатурската листа за иден архијереј, член на Светиот синод на МПЦ. Дали веќе имате визија за Вашата идна архијерејска мисија, односно кои се клучните прашања (и проблеми) со кои би се соочиле и би ги иницирале како црковен великодостоинственик?
А. П.: Постоењето на таква листа е нешто кое досега беше непознато за мене. Моја единствена визија, односно мотив да се замонашам беше моето лично спасение и љубовта спрема целиот свет и спасението на сите луѓе. Господ Исус Христос рекол: “Немојте да се грижите за утре, зашто утрешниот ден ќе се грижи за своето; на секој ден доста му е неговото зло” (Мт.6,34). Моето место во Црквата сега е архимандрит и игумен на две живи свештени обители и многу духовни чеда на кои им помагам со моето скромно духовно знаење, а и тие мене со нивните молитви.
- Б. Б.:За време на изборите бевте виден на неколку митинзи на ВМРО-ДПМНЕ во Битола, во Прилеп, во Ресен. Дали близината со одделни политички партии може и смее да ѝ биде иманентна на Црквата?
А. П.: Вистината е дека бев само на еден митинг, и тоа во Битола. Без да дадам какви било оправдувања, би ја искористил оваа можност за да побарам прошка од сите оние верници кои се соблазнија од таа глетка. Но, за да биде јавноста подобро запознаена, би кажал дека моето присуство таму не се должеше на некои ветувања од типот на власт, пари или разни привилегии. Тоа беше еден потег на кој му претходеа разни навестувања за подобро утре на нашата татковина, па и во целина за нашата Црква. Сега се гледа дека тоа биле само претпоставки и добри намери на некои поединци кои на еден начин ме инволвираа и мене во тие процеси. Во разговори со секој од нив одделно, согледуваме дека тоа, сепак, беше погрешен чекор, бидејќи се појави разделеност на верници, наместо нивно обединување и поголем напредок. Што се однесува до вториот дел од прашањето, тука работите се многу јасни: името партија само по себе означува дека станува збор за парт – дел од една целина (на пример Грците викаат комата – коматче, парче), додека Црквата е таа што ја дава целината, односно како што вели Символот на верата: една Света, соборна, апостолска и Вселенска црква. Значи, во самото обраќање до Црквата веќе го имаме и одговорот. А, во однос на близината: Црквата има право и обврска да работи на спасението на сите, а посебно на оние кои тоа го бараат, без разлика дали се тие припадници на една или друга политичка партија. Моја голема желба, а верувам и на многу други, е партиите да се обединети барем преку Црквата, бидејќи таа им е заедничка, но поради острастеноста на дел од луѓето во партиите не можат да се обединат дури ни во Црквата.
- Б. Б.:Иако можеби не директно, сепак, во неколку наврати бевте вклучени во разговорите со Српската православна црква околу признавањето на МПЦ. Дали е можно и реално скорешно поместување на сегашната статус кво ситуација?
А. П.: Според виденото и сознанијата кои ги имам, СПЦ има заземено цврст став во однос на признавањето, односно непризнавањето на нашата помесна Црква. На моменти се гледа дека се свесни за тоа дека нивниот став е погрешен, но потоа тие продолжуваат со старите барања. Проблемот на етнофилетизмот станува сѐ посериозен во светлината на овие настани, односно немањето способност и храброст да се признае вистината и да се смират пред фактите дека ние сме имале и дека сега, повеќе од 30 години, повторно имаме автокефална помесна Црква. Божјата промисла е скриена за нашите очи и ние не знаеме зошто ни се случува ова, но треба да знаеме дека е потребно преку нашето молитвено покајание да испросиме од Бога најнапред просветлување на нашите умови и отворање на нашите духовни очи, а потоа да го побараме тоа и за нашите браќа во Христа од СПЦ. Само така овој проблем ќе се надмине и со Божји благослов ќе продолжиме да работиме на единството помеѓу нас овде во нашата помесна Црква, а истовремено и на единството помеѓу сите православни низ целиот свет.
- Б. Б.:Трипартитната средба во Цариград неодамна беше актуелизирана, па засега повторно да биде одложена. Дали причината треба да се гледа во ригидниот став на СПЦ или, пак, во нерешителноста на вселенскиот патријарх?
А. П.: Сметам дека не сум компетентен да одоговорам на ова прашање, бидејќи немам доволно сознанија, но, сепак, главните причини се повторно етнофилетизмот и политиката.
- Б. Б.:Она по што, исто така, сте познат и ценет во редовите на монаштвото е Вашето познавање на византиското црковно пеење. Кои се спецификите на ова источно пеење и дали тоа полека, но сигурно, се враќа во македонските храмови?
А. П.: Следејќи ги темите во Вашата периодика, ме воодушеви тоа што посебно се истакнува потребата и значението на византиското или источно-православното пеење од страна на господин Јане Коџабашија. Спецификите тој веќе мајсторски ги има истакнато, освен тоа дека сѐ што е предание на Црквата е преку Светиот Дух и затоа тоа како дел од преданието е богооткриено и избрано за прославување на Бога. Впечаток е дека тоа е веќе вратено во сите манастири, додека во градските храмови се враќа многу бавно, претежно преку нашите духовни чеда.
******************
Доброто со добро се враќа
Еден ден, едно сиромашно момче, коешто продавало разни нешта од врата на врата за да може да се школува, останало со само една паричка во својот џеб, а било многу гладно.
Тоа решило на следната врата да замоли за оброк. Како и да е, кога една прекрасна млада девојка му ја отворила вратата, тоа се засрамило и побарало само чаша вода. Кога го видела момчето, таа помислила дека мора да е многу гладно, и наместо вода, му донела голема чаша со млеко. Тој полека ја испил чашата, и потоа прашал:
„Колку ви должам?“
„Не ми должите ништо“ му одговорила таа „мајка ми нè научи никогаш да не примаме пари за нашата љубезност.“
Тој кажал:
„Тогаш, ви се заблагодарувам од сè срце.“
Како што Хауард Кели се оддалечувал од куќата, тој не само што се почувствувал посилен во снагата, туку и неговата вера во Бог и во луѓето исто така се утврдила и зајакнала. А веќе беше почнал да се откажува од неа.
Години подоцна, таа млада жена тешко се разболела. Локалните лекари биле збунети и не знаеле што да прават, и најпосле ја испратиле во големиот град, каде што повикале специјалисти да ја проучат нејзината ретка болест. Др. Хауард Кели бил повикан за консултација. Кога го слушнал името на градот од каде дошла болната, очите му засветлиле со чуден сјај. Во истиот миг станал и низ болничкиот ходник се упатил право во нејзината соба, облечен во својот докторски мантил. Веднаш ја препознал. Се вратил назад во кабинетот за консултации решен да стори сè што може да го спаси нејзиниот живот. Оттогаш, тој на случајот му посветил посебно внимание.
После долга борба, битката најпосле била добиена. Др. Кели побарал од одделот за финансии да му ја донесат конечната сметка за тој да ја потпише. Погледнал во сметката, и потоа напишал нешто на крајот и сметката била испратена во собата на пациентот. Жената се плашела да ја отвори, бидејќи била сигурна дека цел живот ќе треба да ја исплаќа. Најпосле таа погледнала, и нешто на крајот од сметката ѝ го привлекло погледот. Почнала да ги чита следниве зборови:
Исплатено во целост со една чаша млеко.
Потпишал: Др. Хауард Кели
******************
Николај, Митрополит на Месогеја и Лавреотика
Вистинското значење на Рождеството Христово
Се наоѓаме пред овој голем празник, празникот на Рождеството Христово, којуште е наречен од отците Митрополија на добродетелите, значи еден одделен празник. Тоа е зашто е еден многу убав празник, но и многу велик и значаен, поради силната порака што ја носи. Сите го знаеме начинот на кој го празнуваме, во главно според западниот модел: со многу украси, светилки, со колачи, со размена на подароци, со украсување на градовите, улиците, домовите, со елката и така натаму. Сите овие работи претставуваат дел од едно празнување кое ни доаѓа од запад, без тоа да значи дека не постоело своевидно празнување и торжествен характер во учествувањето во овој празник и кај нас, на исток.
Навистина е еден многу убав празник, еден празник кој се нарекува празник на љубовта, значи празник во кој можеме и ние луѓето да размениме чувства на солидарност, нега и грижа еден за друг, добрина, тоа што општо го нарекуваме љубов. Така, во вакви денови и во нашата Црква настанува едно општо движење на механизмите на љубовта – да им се најдеме на сиромасите, страдалниците, но и истовремено еден кон друг да ја покажеме сопствената општествена врска. Затоа и разменуваме подароци и одиме на гости.
Исто така е еден празник кој се обидува да ни даде надеж и длабоко очекување на мирот. Пораката на ангелите за време на ноќта на Рождеството Господово, ноќта на Божественото вочовечување е една порака на мир: Слава на Бога во височините и на земјата мир – на земјата да дојде мир и да остане. Со голема болка, секој од нас гледа дека овој мир не постои ниту во нашите домови, ниту во нашите општества, ниту, нормално, во вселената, во овој свет, ниту, за жал, во нашите срца. Но, токму овој мир го претставува потребното и за општествениот и за личниот живот и усовршување. Навистина, неговата порака е толку убава: љубов, радост, мир, слава на Бога. Но, постои опасност да празнуваме без да го разбираме длабокото значење. Да го живееме празнувањето и да не го познаваме празникот.
Би сакал, и чувствувам дека е крајна потреба, да кажам два-три збора за тоа кое е длабокото значење на празникот. Што значи Рождество Христово? Значи дека Бог доаѓа и станува човек. Ова толку просто, како впечаток, е многу тешко да го прифати нашата душа, како всушност станува и, нормално, тоа да го разбере нашиот ум. Затоа и Црквата го нарекува тајна непозната и преславна. И самиот збор тајна би бил доволен, но ги става и овие два збора – непозната, значи невообичаена тајна и преславна, која е необјаснива, која е неприкосновена, една тајна која точно го повикува секого од нас да не ѝ пристапуваме со борбениот напор на разбирањето – ќе биде неуспешно. Но, треба да се прими со благословената положба на смиреното застанување пред неа. Доаѓа Бог и станува Човек. Ова се крие позади три збора: зборот се вместува, зборот севовременува и зборот се вочовечува. Значи, доаѓа Бог и влегува во историјата, во времето, во просторот, во вселената, во овој свет што Самиот го создаде и станува Човек, давајќи ѝ чест, се облекува во човечката природа, во она што сме ние. Ова, ќе сфати секој, е многу големо. Големо за нас како дар и големо и од страната на Бога како кеноза (привремено отстапување од божествената слава заради вочовечувањето), како празнење, како израз на снисходење, како приказ на бескрајната љубов на Бога кон човекот – дека не го задржува Божеството за Себе Си, но доаѓа и го дели со нас, со секој еден од нас. Вели апостолот Павле: Бог се јави во тело; дека конечно, Бог, за кого рече Мојсеј дека не може човек да Го види и да биде жив, Тој истиот Бог, избира и влегува во историјата, живее меѓу луѓето, им го проповеда настанот на спасението и со нив ги живее малкуте години на Неговото земно пребивање, ветен дека ќе остане со нив до свршетокот на векот. Да остане со нас! И, ете, Јас сум со вас во сите денови на вашиот живот, до свршетокот на векот. Навистина, значи, доаѓа Господ и го започнува целиот овој Негов влез во историјата со оваа неразбирлива, несфатлива за нас тајна.
Бог, за Кого користиме зборови многу деликатни и ретки, за да го опишат Неговото величие. Зборот дека е надсуштествен, дека е непристапен, дека е недостижен, дека е необјаснив… Зборови кои ги користат нашите теолози и химнографи во прекрасните богослужби на нашата света Црква. Навистина, Бог не може да се сфати, не може се собере во нашиот ум, не се толкува од вештите и паметни луѓе, зашто надминува сè. И не е причесен по Неговата суштина, надсуштествен е, не се учествува во Неговата суштина, како што велат мудрите и свети отци наши, но е причесен преку Неговите нетварни енергии, восприемчив.
Влегува, значи, Бог во историјата, во лицето на Христа, второто Лице на Светата Троица, Синот и Словото Божјо и се облекува во човечката природа. Ова едноставно, преку вера го прифаќаме, секој од нас и благодарно стоиме пред Бога, славејќи Го за големиот благослов на Неговата љубов. Но, не е доволно само тоа, важно е како доаѓа, начинот на кој доаѓа. Тој има два елементи: првиот е елементот на знакот – доаѓа од Дева, на еден начин на кој никој друг човек не дошол. Доаѓа од девствена утроба. Ова е знакот – Ете, Девица ќе зачне и ќе роди Син и ќе Му го дадат името Еммануил, што значи: со нас е Бог. Доаѓа, значи, Бог на овој чудесен начин, знакот на Неговиот влез во овој живот. Има и еден друг елемент: иако доаѓа да се јави, се крие. Незабележан си се родил во пештера, ќе чуеме, но небото на сите Те објави, како уста, од ѕвездата предвестен Спасителу. Дојде Господи во овој свет на еден начин кој беше сокриен, ни избега. Иако доаѓаш да се јавиш, во суштина ни го покажуваш Твоето крајно смирение преку Твојата сиромаштија. Не можат ниту да Ти се посомневаат дека си Бог. Се раѓаш во јасли, среде една пештера. И што правиш на овој начин? Ни го отвораш патот на нашето спасение, кој е пат на смирено прифаќање на Твојата кеноза. Доаѓа Бог најнапред во светот за да ни го даде дарот на спасението и, како второ, доаѓа на овој начин за да ни го покаже нашиот правец, нашиот пат.
Повторно ќе позајмам нешто од убавите тропари на нашата Црква. Вели:Христос се раѓа да го подигне порано паднатиот образ. Доаѓа Христос во овој свет за да го воскресне нашиот образ, нашето подобие, кое беше паднато поради прародителскиот грев. Доаѓа да ни покаже дека нашиот пат е враќањето кон ова благословено минато на целта на нашето создавање. Ова е првото. Некаде на друго место, вели апостолот Павле дека кога ќе се јави Христос, вашиот живот, тогаш и вие ќе се јавите со Него во слава. Дека јавувањето на Христа не е само Негово докажување на Неговото Божество, но истовремено е еден пат на нашата слава во Неговото име. Ќе го поврзам ова со познатото, кое обично се наведува во книгите на светиот Атанасиј Велики, кој вели дека Бог станува човек за Адама бог да го направи. За човекот, кој се претставува со лицето и името на Адама, да го направи бог. Оваа е и точната цел на многу големиот празник – доаѓа Бог во историјата, се облекува во човечката природа, за да ја прослави и со славата на човечката природа да се прослави секој еден од нас. Големата порака на Господовото доаѓање се крие околу двете имиња кои се наведуваат во Светото Писмо – името Исус, што значи Спасител и името Еммануил, што значи со нас е Бог. Голема работа е да го живее човек присуството Божјо.
Често имаме некоја мака во нас: Каде е Бог? Нè заборавил Бог. Не Го гледаме. Ја имаме маката зашто ние сме Го заборавиле, зашто ние сме си ги заслепиле очите. Но, доаѓа овој ден, големиот празник на Рождеството Христово, за да го даде на секого од нас, возљубени браќа, чувството на Божјото присуство. Неприсуството Божјо е една голема несреќа и искушение. Негирањето на Бога е пекол. Чувството, пак на Божјото присуство е еден вистински рај. Тоа се обидуваме да го живееме и ние – Царството Божјо, рајот, уште од овој свет, во оваа прегратка, која се нарекува Црква.
Овие денови, преку химнографијата на Црквата, преку теолошко и духовно длабоките богослужби, преку нашето учество во светите тајни на Црквата, исповедани и очистени, со голема љубов и очекување на нашата средба со Христа, сме повикани пораката на Рождеството Христово и Божјото вочовечување да ја преобразиме од видение во искуство и стварност на нашиот живот.
Живееме, треба да се каже ова, во еден особено тежок период. Сите сме со стегната душа и со запрен здив, без светска надеж, во еден живот кој изнесува лошотија, дивост, не се потсетува никој на ништо од ова што претходно го кажавме. Доаѓа Црквата и ни вели: Кои од вас сте сиромаси, излезете од вашата сиромаштија. Кои меѓу вас сте страдални, заборавете ја вашата мака.Во Акатистот читаме: Необично раѓање гледајќи, да отстапиме од светот и умот свој кон Небесата да го издигнеме. Врз основа на овој настан, на Божественото вочовечување, на чудесниот и најтаинствен, необичниот и невообичаен настан на Господовото раѓање од Дева, да се отстраниме од светот и светското, пренесувајќи го нашиот ум на Небесата.
И вели славикот на Рождеството Христово, дека на овој начин ќе купиме, ќе стекнеме, повеќе отколку со пари што се купува, богатство на православно богословие. Наместо годинешното Рождество да биде празник на кој ќе сме зафатени и угушени со даноци и економски прашања, конечно да биде наш влез во духовниот свет на православното богословие и наше богатство во Христа. Желба и молитва на Црквата е оваа нејзина порака за која зборувавме да стане дел од нас, наш живот, вдахновение и наше секојдневие. Тогаш навистина и ние ќе живееме со нас е Бог, разберете народи и покорете се, зашто со нас е Бог.Чувството на Божјата присутност ќе ја претставува најголемата наша утеха за да се управуваме во овој живот, но истовремено ќе биде и показател на нашиот пат, нашиот правец, кои не се ништо друго освен патот на обожувањето.
*******************
Отново за богослужебния език в Българската православна църква
Пламен Иванов
Въпросът за съвременното положение на богослужебния език, неговата понятност като съществен елемент за пълноценното участие в литургичния живот на Българската православна църква, не актуализира своето значение за първи път в нашето съвремие. Неговите основи са поставени още с мисионерската дейност на св. Кирил и св. Методий и естествено продължени с приемането на християнството като официална религия в българското ханство.
В определени исторически периоди се пораждат редица предпоставки, които възобновяват не само дискусията за понятността на богослужебния език, но и в известна степен предопределят настъпването на различни процеси в посока на езиково нормиране и налагане в богослужебната практика на Църквата на език идентичен, близък или понякога твърде отдалечен от свободно употребявания в масовата комуникация в определения исторически момент.
Важно е да се разграничат две исторически тенденции, които оказват влияние върху разбираемостта на богослужебния език в Българската църква. От една страна, това е тенденцията на налагане на чужд език в литургичната практика. Причините могат да бъдат например политически – опит за постигне на духовна асимилация над християните в рамките на определена етническа общност. В периода на утвърждаване на християнството и самостойна Българска църква при княз Борис I е засвидетелствано такова влияние от страна на Западната църква, но в своя ранен етап е ограничено. По-осезаемо влияние оказва Вселенската патриаршия в лицето на гръцкото духовенство, която в различни периоди се опитва да наложи гръкоезично богослужение и книжнина – след приемането на християнството (60-те – 80-те години на IX в.), по време на византийското и особено по време на османското владичество. Благодарение на делото на светите братя Кирил и Методий и техните ученици, е пресечена възможността за абсолютно гърцизиране или латинизиране на богослужението по българските земи.
Други причини за налагане на чужда книжовна традиция откриваме в по-новата ни история (след XVII в.), когато църковнославянският език трайно навлиза в литургичната практика на Българската православна църква. Липсата на възможност за книгопечатане и разпространение на богослужебна литература в поробените български земи благоприятства разпространението на църковнославянската книжнина, изпращана от Русия с цел подпомагане на духовенството в борбата му срещу гърцизирането на богослужението и литературата. В този период църковнославянският е близък и понятен за българите поради родствената му близост и поради факта, че в килийните училища обучението се извършва именно чрез богослужебната литература.
След Освобождението и особено в началото на XX в. се наблюдава засилен стремеж към въвеждане на съвременния български език в богослужението – това става чрез преводите на основните богослужебни книги и появата на синодалния превод на Библията. Тази тенденция се запазва до настъпването на комунистическия режим в България, когато атеистичната власт започва да упражнява контрол над Църквата. Неразбираемият богослужебен език подпомага антирелигиозната държавна политика и в тази посока не е толерирано превеждането на богослужебна литература на съвременен български език и е спряно издаването на новия превод на Библията, подготвен от Варненския митрополит Йосиф. Тенденцията за налагане и поддържане под чуждо (нецърковно) влияние на определен богослужебен език, различен от говоримата норма, по своя характер би могла да се разглежда като външна тенденция.
От друга страна, различният развой на устната реч и книжовната традиция, която в своята основа през Средновековието е и традиция на богослужението, оформя друга тенденция, която бихме могли да наречем вътрешна. В периода преди формирането на националните езици това явление е характерно за почти всяка книжовна традиция. Различието между говорната и книжовната норма в различните епохи не е с еднакви стойности. Във времето, в което творят св. Кирил, св. Методий и техните ученици и последователи, утвърдената от тях писмена норма и устната норма са доста близки. Това се дължи на факта, че те използват говорим език за формиране на тяхната книжовна традиция. Така и в богослужебната практика на Българската православна църква в ранния етап от формирането ѝ тази близост е на лице, а самото богослужение – разбираемо от народа Божи.
Отдалечаването на книжовната от говорната норма настъпва постепенно и най-осезаемо може да се регистрира през Средновековието (най-вече в периода XII-XV в.). Различната подготвеност на преводачите, различните изворови текстове, които те ползват, както и други причини и предпоставки, довеждат до редица отклонения в точността на текста и това налага в определено време нормирането му според оригиналните извори. При това нормиране се създават предпоставки за различие между говорна и книжовна норма, особено когато се извършва повсеместно налагане на новата коригирана книжнина. В историята на Българската православна църква е засвидетелстван такъв момент през XIV в. и е свързан с делото на св. Патриарх Евтимий Търновски. Наложената по-късно употреба на руската редакция на старобългарския език (църковнославянския) също оказва подобно влияние. Писмената традиция на църковнославянския език е доста по-различна и поради това оказва влияние върху говорната, но не предизвиква сериозни изменения. Тя съществува паралелно с формиращата се новобългарска писмена норма и в рамките на не повече от две столетия се превръща в непонятна за голяма част от българите.
Съвременното състояние на библейските текстове, стоящи в основата на богослужебните книги, и тяхната употреба днес, също поставя въпроса за един нов съвременен превод с оглед на постигане на по-голяма точност и съответствие с оригиналните извори. Синодалният преводът на Библията, който днес е в богослужебна употреба, е от началото на XX в. и е направен не от оригиналните текстове на еврейски и старогръцки, а от руския превод, което е предпоставка за наличието на определени неточности.
Външна тенденция. Безспорна роля в утвърждаването на говоримия език в богослужебната практика на покръстените славяни играят солунските братя св. Кирил (Константин-Кирил Философ) и св. Методий, както и техните ученици, които са продължители на делото им в България. Най-точно потвърждение на това твърдение откриваме в Пространното житие на св. Кирил, където ни се дава информация за молбата на моравския княз Ростислав до византийския император Михаил III с искане да им бъде изпратен учител, който да им обяснява истинската християнска вяра на техен език. Константин Кирил Философ поставя като условие за проповедническата си мисия сред западните славяни и наличието на писменост. За него „християнската проповед без писменост е равносилно на това да си спечелиш името на еретик, като пишеш словата си върху вода.” [1]
Въпросът за писмеността в този исторически период (IX-X в.) е тясно свързан с въпроса за разпространението на християнството сред славянските народи. Новопокръстените християни трябва да вникнат в истините на вярата, а това може да стане чрез богослужението на Православната църква, посредством богослужебните книги и проповедта на духовенството. За тази цел те трябва да бъдат на понятен за народа език. В средновековието обаче съществува схващането, че Бог може да бъде прославян само на трите свещени езика (т. нар. триезичие или „триезична ерес” [2]) – на еврейски, гръцки и латински, според надписите, поставени на Христовия кръст от Пилат Понтийски.
Идеята за три свещени езика възниква на Запад. Св. Августин Ипонски (бл. Августин) изтъква особеното им положение, а Исидор Севилски (570-636) изрично ги назовава като „свещени езици” [3]. Самото допускане обаче на мисията на св. Константин-Кирил и св. Методий във Великоморавия показва и съществуването в този период на отклонение от тази норма. Нещо повече, при посещението на св. Кирил и св. Методий при папа Адриан II, главата на Римската църква освещава богослужебните книги, а новоръкоположените в свещенически сан ученици на светите братя извършват богослужения на славянски език в различни църкви в чест на пренасянето на мощите на св. Климент Римски [4]. Това е явен индикатор за политическа мотивираност по отношение на езика и за противоречивостта на предприеманите действия при въвеждането му в литургична употреба.
Според проф. Куйо Куев въпросът за триезичието по същество не е верски, не е резултат от догматични спорове, а на един дълъг и сложен обществено-исторически, културен и политически процес. Той би могъл да се свърже с установяването на църковната администрация през първите няколко века след Миланския едикт, с политическите стремежи на Рим и Константинопол за първенство в християнския свят, с борбата срещу ересите през „златния век” (IV-VIII в.) на християнската книжнина, когато гръцкият и латинският език стават господстващи [5]. Така борбата на св. Кирил и св. Методий за налагането на говоримия, понятния за славяните език в богослужението, се възприема като помощно средство за разширяване на имперското влияние, както на Константинопол, така и на Рим, но в същото време поражда и заплахата за църковното самообособяване на славяните. Това предопределя и неуспешния политически край на Моравската мисия, част от чиито цели са именно налагане на говоримия славянски език в богослужението и осигуряване на независим развой на народностната култура [6]. Тези задачи се постигат от учениците на св. Кирил и св. Методий в пределите на новопокръстената българска държава, а оттам писмеността се разпростира сред сърби, руснаци и други народи.
За дейността на Константин-Кирил Философ особено важно значение имат полемиките, които той води в защита на славянската писменост и срещу триезичието. Доводите, които той прилага, са както библейски, така и исторически, и философски. Те отразяват именно богословските аргументи, на които се базира идеята, че понятният богослужебен език е изконна част от всяко богослужение. Връхна точка в полемиките е Венецианският спор, където Константин-Кирил обосновава защитата на славянската азбука по неповторим начин – „Не пада ли еднакво дъжд за всички? Също слънцето не грее ли за всички? Не дишаме ли всички еднакво въздух? Как вие не се срамувате, като определяте само три езика, а искате всички други племена и народи да бъдат слепи и глухи? Кажете ми: дали смятате Бог за безсилен, та не може да даде това, или го смятате за завистлив, та не иска да го даде?” [7] В полемиката си св. Кирил се позовава и на източната практика – сирийци, арменци, грузинци, копти и други имат своята азбуки и славели Бога на собствените си езици от векове [8]. С много цитати от апостолските книги и от Псалтира, той показва още, че никъде Бог не е пожелал да го славят само на три езика. С подбраните от него цитати той по недвусмислен начин внушава извода: славяните не само могат, но и трябва да пишат книги на своя език, така повелява Бог [9]. Така засвидетелствани в Пространното житие на св. Кирил негови възгледи и доводи имат своето историческо и полемическо значение както във времето на утвърждаване на славянската писменост, така и през времето на чуждо владичество, а и днес.
Важно е да се посочи, че в периода на съставяне на славянската азбука (кирилица и глаголица) и превеждането на богослужебните книги и корпуса на Библията от светите братя Кирил и Методий и техните ученици, езикът, на който те са извършвали своя мисионерски подвиг, не е нито сакрален, нито изкуствен, а понятен и говорим език, образуван на основата на българския солунски диалект от втората половина на IX в. В тази посока проф. Кирил Мирчев привежда редица доказателства от фонетично, лексикално и синтактично равнище, допълвайки, че в старите исторически паметници езикът на първите български преводни книги се нарича ѬЗЫКЪ СЛОВѢНЬСКЪ. Така се е наричал изобщо езикът на славяните, които в VI—VII в. се заселват в югоизточната половина на Балканския полуостров [10].
Пряката ангажираност на св. Кирил да обвърже понятния език с богослужебната му предназначеност проличава конкретно от преводите, които той прави [11]. Св. Константин-Кирил не се насочва към Библията като цялостен корпус от свещени за християните книги, а първоначално превежда онези части от нея, които лежат в основата на богослужебната практика. Според текстовите податки в Житието на св. Кирил, той първоначално превежда Изборното Евангелие, Апостола и Псалтира, както и „целия църковен чин”, т.е. литургията [12]. Проф. прот. Бл. Чифлянов след като прави своите изследвания съобразно достигналите до нас извори, е по-конкретен: „Славянските просветители св. Кирил и св. Методий в началото на своята моравска мисия до смъртта на св. Кирил са превели устава на Великата константинополска църква, т.е. четирите азматически последования на денонощния богослужебен кръг, които лежат в основата на всекидневните, празничните, великопостните и следвеликопостните богослужения, както тайнствата и обредите, които могли да бъдат извършвани от клирик в презвитерски сан.” [13]. Едва по-късно, според засвидетелстваната в пространното му житие – св. Методий превежда целия Стар Завет, без Макавейските книги [14]. Така възпитанието в истините на вярата и нравствеността е заложено основно чрез активното участие в богослужението, посредством разбираемия му език. Според Джеймс Хопкинс техните славянски преводи са толкова влиятелни, че към следващото столетие славянското богослужение е прието от всички славянски народи от Централна и Източна Европа, и все повече се превръща в нова голяма традиция на източното християнство [15].
Делото на св. Константин-Кирил Философ и св. Методий е значимо както в своя исторически контекст, така и в следващите векове до днес. Развитието на славянската писменост, духовност и култура е белязано от техния апостолски подвиг, основаващ се на тяхната дълбока убеденост в правото на всеки народ да притежава писменост на своя роден език [16] и така да прославя Бога. Трите ключови момента – нейното създаване за нуждите на славяните, оборването на триезичието и утвърждаването на правото на пълноценно участие в литургичния живот на Църквата, посредством понятния богослужебен език, както и преводаческата им дейност, дават не само началния тласък на развитието на славянската духовност и култура, но и програмират тяхната устойчивост във времето. По този начин, както проф. В. Гюзелев отбелязва, се създава основата на един нов, трети духовен свят в развитието на средновековна Европа – славянският [17].
Именно този нов свят успешно се противопоставя на асимилационните стремежи на гръцкото духовенство, както по време на покръстването на населението на българското ханство, така и през следващите столетия. Произведенията, свързани със защитата на славянската писменост и култура и българската народност, дават самобитен характер на литературата от този период и въпреки византийските влияния, доказват нейната независимост [18]. Така делото на светите братя, на техните ученици и последователи през следващите векове, поставя основите и защитава необходимостта от разбиране на литургичния език за пълноценното участие в богослужението, посредством писмеността, интегрирана в литургичния живот на Църквата и устойчиво претърпяваща чуждото асимилационно влияние.
Вътрешна тенденция. Ранните старобългарски преводи се отличават с по-голяма свобода на преводачите в тяхната дейност. Налични са различни варианти на една и съща книга, което показва отдалечаване от гръцките оригинали. Според доц. Д. Димитров това се дължи както на условията на разпространение на славянската книжнина, така и на запазената близост на богослужебния език с говоримия, което е засвидетелствано в ръкописи от XII-XIII в. [19] Преводачите, както и преписвачите, си позволяват да доближават своите текстове до говоримия диалект в дадената област, съобразявайки се със своя говор и своята преценка за произношението. Така неточни текстове навлизат не само в оригиналните преводни съчинения, но и в буквалните преписи от старобългарски език [20]. Това доказва, че и през следващите векове след утвърждаването на славянската писменост се запазва стремежът към вграждане на понятния език в богослужебния живот на Църквата.
Прекалената освободеност в изграждането на преведените и преписваните текстове среща и санкция от страна на образовани духовници. Така старецът Йоан от светогорската лавра „Св. Атанасий” прави първа редакция за изправяне на богослужебните книги като превежда от гръцки език на славянски и изпраща по българските земи много книги, включително и Литургията [21]. Д. Димитров посочва Октоих, Миней, Постен и Цветен Триод, Типик и др., като прави уточнението, че вероятно не всички книги са били преведени наново. При най-употребяваните текстове е направена само редакторска корекция [22].
В редактирането и нормирането на богослужебните книги по-сериозна и по-глобална роля играе дейността на св. Патриарх Евтимий Търновски. Неговата редакция, известна като Евтимиева или Търновска, се разпространява в пределите на Българското царство, обхваща голяма част от Балканския полуостров и достига до Света гора. Авторитетът на образования представител на исихазма благоприятства за утвърждаване на новата богослужебна книжнина и за извеждане от употреба на старата, „покварената” [23].
Характерно за Евтимиевата редакция е сверяването на славянските преписи с гръцките текстове или повторното им превеждане, изправяне на преписваческите грешки, възвръщане към нормите и системата на класическото състояние на Кирило-Методиевия език. Уточнява се съставът и текстът на службите, вмъкват се нови служби за българските светци [24]. Чрез реформата се архаизира книжовния език, т. е. узаконяват се редица отживели езикови норми, а писмото се гърцизира. Наблюдава се отдалечаване от говоримия език [25]. Кирил Мирчев заключава, че реформите имат за цел внасяне на еднообразие в правописа на среднобългарските паметници и узаконяване на редица отживели езикови норми, като съзнателно се поставя пречка на обновяването на литературния език и неговото сближаване с говоримата реч. Изобщо реформите на българския патриарх целят пълно запазване на архаичния облик на литературния език, превръщайки го по този начин в един изкуствен и мъртъв език [26].
Така изправянето и уеднаквяването на текстовете допринася за точността на посланието, закодирано в тях, изчиства го от предпоставките за еретическо изопачаване на православието в рамките на Българската църква, но от друга страна, предпоставя възникването и утвърждаването на един непонятен богослужебен език, разбираем единствено от определен кръг духовници и представители на някои кръгове от високообразованата аристократична класа.
С естествения развой на езика разликата между книжовната (в това число богослужебната) и говоримата норма постепенно се увеличава, което допринася за едно пасивно участие на обикновения народ в литургичния живот на Църквата. Нормирането на текста може да допринесе, както до изравняването на двете норми, чрез въвеждането на говорните тенденции в писмените текстове, така би могло и сериозно да ги раздалечи, както се получава с Евтимиевата реформа. Този емблематичен пример очертава характера на вътрешната тенденция, която при определени условия санкционира писмената норма, без ясно да балансира диспозицията между говорна и писмена норма.
Влияние на вътрешната и външната тенденция от гледна точка на употребата на църковнославянския език в богослужението. Двете тенденции обуславят проявлението на понятността на богослужебния език в литургичния живот на Църквата и могат да съществуват както самостоятелно, така и в тяхната взаимовръзка. Характерно наличие и на двете тенденции можем да открием в периода XVII-XX в., а резултатите са особено видни в нашето съвремие. Наложеният в литургичната употреба църковнославянски език обединява и двете тенденции. Той се явява външен, чужд, тъй като неговият естествен лингвистичен развой не протича в рамките на българската етническа група (в източнославянския макроареал, а българският се числи към южнославянския макроареал). От друга страна, не подлежи на сериозно вътрешно развитие, защото нормативно е фиксиран, а в зората на Българското национално възраждане (края на XVIII и началото на XIX) започва да води паралелно съществуване с формиращия се новобългарски книжовен език. Важно е да се маркира историческата обстановка, в която църковнославянският се налага в богослужебната практика на Българската църква.
След падането на Българската държава под османска власт Българската патриаршия попада под прякото духовно попечителство на Вселенската патриаршия, откъдето последва и целенасочено гърцизиране на клира и богослужението. Славянското богослужение постепенно на места е заменено с гръцко. Митрополити, епископи и свещеници служат и проповядват на гръцки език. Унищожени са редица старобългарски ръкописи, съхранявани в различни манастири, включително и на Атон, опожарена е търновската патриаршеска библиотека. Създават се и се поддържат гръцки училища, а богати българи започват да говорят и пишат на гръцки език. Това утвърждава гръкофилско течение, което в един по-късен етап се противопоставя на движението за църковна и национална независимост [27].
Естественият стремеж да се вгражда в литературната норма говоримият език или негов близък вариант намира изражение в религиозно-проповедническата литература. През XVII-XVIII в. възникват ръкописи, в които се чувства влиянието на руската и сръбската редакция на старобългарския език. Успоредно с тях възниква и се развива успешно дамаскинарската литература (по името на гръцкия проповедник Дамаскин Студит), в която народните езикови елементи взимат връх. Различното разпространение на тази литература днес служи за изследване на отделните български говори от този период. Интересно е да се отбележи, че в областите със силно гръцко книжовно влияние се появяват съчинения, писани на простонароден език с гръцки букви [28].
По-силно влияние върху езика и върху съвременното богослужение оказва наложената в литургичната практика на Българската православна църква руска редакция на старобългарския език – църковнославянският. Неговата поява, разпространение и развитие са генетично свързани със старобългарската писмена традиция и развитието на българската богослужебна и проповедническа литература през Средновековието.
„Църковнославянският език произхожда от старославянския език (сред българските езиковеди е приет терминът старобългарски език – бел. моя) и се явява повлиян от живия език на народите, при които е бил разпространен. Различават се различни местни разновидности (редакции): източнославянска, българска, сръбска, хърватска глаголическа, чешка, румънска.” [29] Основно развитие на съвременния църковнославянски език в своята най-разпространена форма (руската редакция) се постига благодарение на българските просветители, които на две вълни (през X в. и през XIV в.) пренасят голямо количество богослужебни книги. Така формирането на руското книжовно дело става върху основата на Кирило-Методиевите преводи и на редакцията на св. Патриарх Евтимий. „От X до XVI в. църковнославянският език живее и се развива успоредно с развитието и усъвършенстването на староруския книжовен език; между тях се установяват сложни връзки и взаимодействия. В резултат на условията на развитието си църковнославянският език не е напълно идентичен по фонетичните и морфологичните си особености, по правописните си норми нито със старобългарския език или с книжовния български език от среднобългарския период, нито със староруския книжовен език. Никой не е използвал в комуникацията църковнославянския език в чистия му вид, затова и названието език според някои е условно.” [30]
Църковнославянският език навлиза в българските територии по време на Османското владичество чрез руската богослужебна литература (XVI-XVIII в.) и трайно се установява в богослужебната практика на Църквата. Така се образува, по думите на проф. Кую Куев, „миграцията на старобългарската книга” [31]. В своето битие църковнославянският се противопоставя на външно наложената гръкоезична богослужебна книжнина и успешно я измества. Наличието на печатни книги способства за бързото му разпространение. Важно е да се очертае и историческият момент, в който литературата на църковнославянски език намира своето приложение. Това е време на чуждо държавническо управление и налагане на чужда духовна власт. Съхраняването на българския етнос и култура е под силния натиск на различни политически и духовни фактори. В това време важни духовни и просветни средища са манастирите, силно подпомагани от Руския. Архим. Евлогий Смирнов отбелязва, че „наред с щедрите парични подаяния на българските манастири и църкви, започвайки още от XVI в., в България пристигат от Русия голямо количество славяноруски ръкописи и книги, предимно от културен характер, които не позволяват да бъде приспано културно-националното съзнание на българския народ и поддържа неговата грамотност и просвета” [32]. Посредством именно богослужебните книги на църковнославянски език се извършва образоването на подрастващите и неграмотните. Според И. Стоянов „дори и през втората половина на XVIII в. все още се изучават предимно църковни книги (Часослов, Псалтир, Апостол и Требник), църковно пеене, четене и писане…”[33].
Библейските книги и богослужебната литература присъстват в своя църковнославянски еквивалент и грамотността се постига именно чрез тяхната употреба като учебни пособия. По този начин езикът, макар и да не е говорим от българския етнос, е напълно понятен в неговите лексикални и граматически форми. Дора Иванова-Мирчева отбелязва: „Специфична особеност на църковнославянския е, че в XVII-XVIII в. всъщност никой не го говори, нито пише на него в чистия му вид, когато създава оригиналните си творби. Но в замяна на това църковнославянизмите изпълват езика на тогавашната българска интелигенция, нейните писания, търговските тефтери, кореспонденцията и т. н.” [34]. Авторката допълва, че още от втората половина на XIX в. се наблюдава отпадане на цъковнославянизмите и постепенна архаизация.
В междуцърковен план въпросът с църковнославянския език е поставян в контекста на неговата консолидираща функция за духовното единение на всички православни славянски църкви. Така в дискусиите относно езиковата реформа в богослужебната практика на Руската православна църква и въвеждането на говоримия руски език [35] многократно е поставян именно с оглед на обединяващата му функция. Според епископ Силвестър: „В Чехия, България, Сърбия и Черна гора навсякъде православният славянин в светите храмове слуша на достъпния за него църковнославянски език словото Божие и църковните молитви, и тоя ясно чувства своето духовно единение с Господа Бога и хората.” [36]. Това мнение се споделя и от други православни свещеници [37]. Според Н. Колосов отказването от славянското богослужение е отказ и от обединяващото начало, което има важно духовно, културно, а може и политическо значение [38]. При подготовката на Всерусийския поместен събор (1917 г.) епархийското събрание на Вологодска епархия одобрява тезиси срещу въвеждането на говоримия руски език в богослужението. В тях се изтъква, че богослужебният славянски език има за руснаците национално значение. Той е оръдие за обединението на всички славяни [39].
Така поставен въпросът с богослужебния език в Русия преди революцията естествено дава своите плодове и в по-късно време. След създаването на СССР руското културно влияние сред страните от Източния блок се засилва. То не може да подмине и богослужебната практика и нейният език, особено във времето, когато и Руската, и Българската православни църкви са поставени под държавен контрол. Не случайно, че всички служби за български светци в този период са писани на църковнославянски език [40].
Н. Балашов отбелязва, че църковнославянският език в малка степен може да постигне консолидиращия си характер в нашето съвремие, поради причина, че много сърби и отделни български християни предпочитат да ходят в църкви, където се служи на родния им език, а църковнославянското богослужение основно се пази в манастирите и катедралните храмове. Относно сръбската практика Балашов посочва, че още в 1962 г. е издадена Литургията на св. Йоан Златоуст, а един от големите консерватори – архим. Юстин Попович, е именно инициатор на превеждането на богослужебния чин [41]. Относно въвеждането на говоримия език в богослужението могат да бъдат потърсени и политически мотиви. След Втората световна война отношенията между Тито и Сталин се изострят, което повлиява на международните връзки между Югославия и Съветския съюз през следващите десетилетия. Южната конфедерация се стреми да води по-самостоятелен политически и културен живот [42]. В тази посока ограничаването на употребата на църковнославянския би могло да ограничи в определена степен и руското влияние. Въпреки това богослужението на църковнославянски език през втората половина на XX в. е факт в Полша, Чехия и Словакия, Украйна, Беларус и е широко застъпено в България. В това отношение не можем да подминем ръководната роля на Руската православна църква, под чиято егида е прокарана идеята за единство на славянските народи, посредством богослужебния език. В тази доктрина прозира стремежът за утвърждаване доминиращата роля на РПЦ в православния свят.
От друга страна, по-ясно и по-отчетливо се вижда влиянието на втората тенденция, а именно граматичното, синтактично и лексикално противопоставяне на църковнославянския и съвременния български език, проявени както в писмената, така и в устната реч. Църковнославянският език има своята безспорна историческа роля като приемник на старобългарския език и оказващ сериозно влияние при формирането на съвременния български език, но лексикалните и най-вече граматическите различия са налице, а с течение на времето се задълбочават. Именно те възпрепятстват съвременното му разбиране и по този начин се превръщат в пречка за пълноценното му приложение в богослужебния живот на Българската православна църква. Макар че активно е застъпен в него, литургичният език остава неразбираем както за възрастното, така и все повече за младото поколение. Специфичната лексика и по-сложната граматика на църковнославянския език днес представляват съществена трудност при неговото изучаване особено от хора, които не познават синтетични езици и трудно биха усвоили език, който не осъществява комуникативната си функция, т.е. не е нито майчин, нито достояние на даден етнос. Твърдението, че може да се овладее един неговорим език със сложна и дори непозната граматика (синтетичните форми при имената в българския език са просто изгубени и заменени с аналитични) чрез усвояване на петдесетина непознати думи или четене на текстове, без необходимата задълбочена методология, времево утвърждаване, педагогическа санкция и най-вече практика в процеса на комуникация, е просто абсурдно.
Макар да разгледахме историческата обусловеност на двете тенденции, оказали влияние върху разбираемостта на богослужебния език, твърде накратко, смятаме, че представените примери в най-дълбока степен ги характеризират. Тъй като не се стремим да представим изчерпателно всички проявления на двете тенденции в исторически план в българската църковна практика, а по-скоро тяхното влияние върху нашето съвремие, в което те се преплитат, смятаме, че сме поставили основата за дискутирането на този проблем. Решението на въпроса за богослужебната езикова реформа и нейната необходимост не може да премине без нейното дискутиране по същество. В това отношение имаме примерите на Сръбската и Руската православна църква, които имат различни практики, но и при двете те са резултат на сериозна и задълбочена дискусия. Надяваме се, че с тази статия сме запълнили една малка ниша в посока на разгръщането на така необходимата дискусия за богослужебния език в Българската православна църква.
Бележки
- Пространно житие на св. Константин Кирил. XV гл. – В: Климент Охридски. Събрани съчинения. Т. III. С., 1973.
2. Въпросът за употребата на термина ерес относно триезичието според проф. Тотю Коев е неточна, поради липсата на установена догматична база, върху която може да се развие съответното отклонение от истиността и единството на църквата. Вж.Кречмар. Г.Към въпроса за „триезичната ерес”. – В: Духовна култура, бр. 2. С., 1986, с. 21.
3. Кречмар. Г. Към въпроса за „триезичната ерес”. – В: Духовна култура, бр. 2. С., 1986, с. 18.
4. История на България. Т. II. БАН. С., 1981, с. 249.
5. Куев, К. Триезичната ерес и делото на Кирил и Методий на фона на Средновековието. – В: Константин-Кирил Философ. БАН. София, 1981, с. 86.
6. Кирило-Методиевска енциклопедия. Т. II, И-О. С., 1995, с. 732.
7. История на българите. От древността до края на XVI век. Т. I. С., 2003, с. 242.
8. Павлов, П., Темелски, Хр. Българи светци. С., 2010, с. 68.
9. Петканова, Д. Константин Кирил – Денница на славянския род. С., 1983, http://zadruga.ru/docs/knigi/ konstantin-kiril/dp_6.htm [11.05.2016].
10. Вж. Мирчев, К. Старобългарски език. Велико Търново, 2000, 12-14.
11. Подробно за превода на богослужебните книги говори прот. С. Нанков: Нанков, С. Превод на църковнобогослужебните книги в България. – В: Годишник на духовната академия. Т. XV. (1965-1966), С., 1966, 39-74.
12. Вж. Кирило-Методиевска енциклопедия. Т. III, П-С. С., 2003, 290-291.
13. Чифлянов, Бл. Богослужебният чин, преведен от св. братя Кирил и Методий в началото на тяхната Моравска мисия. – В: Годишник на духовната академия. Т. ХХII. С., 1976, с. 260.
14. Стара българска литература. Т. IV. Житиеписни творби. С., 1986.
15. Хопкинс, Дж. Църква, народ и държава. С., 2008, с. 62.
16. Коларов, Хр. Делото на Кирил и Методий и политиката на Източната и Западната църква към него. – В: Константин-Кирил Философ. БАН. София, 1981, с. 138.
17. Божилов, И., Гюзелев, В. История на средновековна България. VII-XIV в. Т. I. С., 1999, с. 227.
18. Динеков, П. Старобългарски страници. С., 1966, с. 15.
19. Димитров, Д. Богослужебният език и неговата разбираемост. История и съвременни проблеми. – В: Християнство и култура, бр. 4 (16). С., 2005, с. 98.
20. Киселков, В. Патриарх Евтимий. С., 1938, с. 195.
21. Иванов, Й. Българското книжовно влияния в Русия при митрополит Киприан (1375-1406). – В: Изследвания на Института за българска литература, кн. 6. С., 1958, с. 65.
22. Димитров, Д. Цит. съч. с. 98.
23. Нанков, С. Търновска или Евтимиева редакция на църковно-богослужебните книги. – В: Годишник на духовната академия. Т. XI. С., 1962, 229-230.
24. Смядовски, Ст. Патриарх Евтимий Търновски. – В: Строители и ревнители на родния език. С., 1982, 60-61.
25. Василев, В. Правописната реформа на Евтимий и отражението и в произведенията на неговите следовници и на българските дамаскинари. – В: Търновска книжовна школа. Т. II. С., 1980, с. 408.
26. Мирчев, К. Историческа граматика на българския език. С., 1978, с. 62.
27. Вж. Динков, К. История на Българската църква. С., 1054, 66-67.
28. Мирчев, К. Историческа граматика на българския език. С., 1963, с. 23.
29. Болшой энциклопедический словарь. Языкознание. М., 2000, с. 575.
30. Голяма енциклопедия България. Т. XII, УНИ-Я. БАН. С., 2012, с. 4742.
31. Вж. Куев, К. Миграция на старобългарската книга. – В: Славяни, бр. 10, С., 1970, 30-32.
32. Смирнов, Е. архим. История на взаимоотношенията между Руската и Българската православна църква. – В: Духовна култура. Кн. 8, С., 1973, с. 3.
33. Стоянов, И. История на Българското възраждане. Велико Търново, 1999, с. 111.
34. Иванова-Мирчева, Д. Въпроси на българския книжовен език до Възраждането. (IX-X до XVIII в.). С., 1987, 336-337.
35. Вж. Балашов, Н. На пути к литургическому возрождению. М., 2001.
36. Ольшевский, Сильвестр еп. О значении церковнославянского языка. Миссионерское обозрение. Киев, 1913. № 12, с. 547.
37. Вж. Речменский, А. свящ. О богослужебном языке. – В: Московские церковные ведомости. М., 1906. №12, с. 351. Протопопов, И. свящ. Два-три слова о реформе православного богослужения. – В: Душеполезное чтение. М., 1906. Ч. ІІ., с. 469. Недельский, С. свящ. К вопросу о богослужебнии на русском языке. – В: Холмская церковная жизнь. М., 1906. № 12, с. 413. Цитатите са по: Балашов, Н. На пути к литургическому возрождению. М., 2001, с. 81.
38. Колосов, Н. Против течения (В защиту церковнославянского языка). – В: Народное образование. М., 1912. Кн. 5-6, с. 569.
39. Вж. Балашов, Н. Цит. съч. с. 122.
40. Вж. напр. Партений, Левкийски епископ Богослужебнаѧ послѣдованіѧ на все лѣто съ житіѧми свѧтыхъ равноапостолыхъ седмочисленыхъ слявѧноболгарскихъ просвѣтителей. С., 1958.
41. Вж. Балашов, Н. Цит. съч. 169.
42. Вж. Енчев, В. Югославия. Последната балканска империя. С., 2005, 318-325, 333-338.
*******************
Значение на езика за същността на богослужението
Филологическо-богословски анализ
С годините свикваме да възприемаме участието ни в неделното богослужение като даденост. Често отиваме на църква по никое време, палим свещи, целуваме иконите, слушаме проповедта, присъстваме на оставащата част от богослужението, виждаме се с приятели, обсъждаме събития от седмицата, споделяме тревоги и радости. Богослужението се превръща в повод за среща, но не това е неговата цел.
Замисляме ли се за неговата същност? Защо отиваме в неделя на църква, освен за да се помолим за личните си нужди, да се поклоним на църковните светини, да запалим наръч свещи – неща, които можем да направим и по всяко друго време? Поддържането на социални контакти също не е цел на богослужението. Ние можем да се видим с близките си хора и по всяко друго време и при други обстоятелства. Можем също да четем библейските текстове и проповеди на известни личности в домашна среда и при по-голямо спокойствие и съсредоточване.
За да обяснят целите на неделното богослужение, мнозина богослови и литургисти подхождат схоластично – обясняват видовете богослужения от денонощния кръг, както и посочват елементите им, съпровождайки ги с обяснителни бележки. Така същността на богослужението и неговата цел понякога убягват от нашето съзнание. Ние знаем, че св. Литургия е централно и основно богослужение, а другите са допълващи. Но защо? Какво е Литургията – време за нашата обща молитва, която да отправим в подходяща интериорна атмосфера, богослужебно последование в деня на Възкресението или просто в почивния ден?
Единствената цел и предназначение на Литургията е да осъществи извършването на св. Евхаристия – да повтори Тайната вечеря, извършена от нашия Спасител Господ Иисус Христос и всеки кръстен да участва в нея. От първите векове тази традиция се обогатява и с широко разгърната катехизационна програма. Всеки елемент от богослужението носи догматични и нравствени послания, които трябва да бъдат правилно разбрани и осъзнати от вярващия народ, от тези, които са вече християни, и от онези, които тепърва ще приемат Кръщение.
Времето на първите Евхаристийни събрания не е било строго фиксирано (9:00 или 9:30 часа в неделя), а е започвало тогава, когато се събере цялата църковна общност. Затова и в началото присъстват четене на библейски текстове и проповед – време за катехизация, за актуализиране на познанията за вярата и придобиване на нови. Едва когато общността се събере и онези, които не са кръстени напуснат събранието, духовниците са пристъпвали към извършване на св. Евхаристия. Оттук е и традицията да не се извършва богослужение без поне един участник в него. Древната практика обаче не възприема участието само и единствено като присъствие и молитва, а преди всичко като приемане на Тайните Христови, т.е. причастяване с тях.
Защо обаче днес хората не съзнават тази същност, не разбират пълноценно участието си в богослужебния живот на Църквата, а присъстват повече като наблюдатели за 5-10 или 30 минути? Защо гледат намръщено и не разбират, когато им се каже, че сега не трябва да приказват за сапунени сериали и рецепти, не трябва да се разхождат и да си играят с децата, да влизат и излизат по никое време? Мнозина отговарят, че липсата на църковно съзнание е причина за тези действия. Но нима хората, които години наред участват в богослужебния живот на Църквата, нямат църковно съзнание? Съвсем не!
Причината за различното поведение на християните по време на богослужението и тяхното пасивно участие в молитвените последования се дължи най-вече на неразбирането на богослужението, когато то се извършва на непознат или неразбираем език (напр. църковнославянски). Съвременният средно–статистически човек е подвластен на влиянието на телевизията, интернет, компютърните, мултимедийните и мобилните технологии. Той е хиперактивен и неговото внимание не може да се задържи за по-дълго от 20-30 минути. Когато обаче това е придружено от трудно вникване в същността, в смисъла на текстовете, които обикновеният мирянин слуша и трябва да възприеме, задачата става още по-сложна. Хаосът по време на богослужение, който се наблюдава в много от българските храмове, се дължи именно на неразбирането на богослужебните текстове. Доказателство за това твърдение виждаме по време на проповедта, когато мнозина от присъстващите пристъпват напред, за да чуят словото на свещеника. Сякаш всичко до този момент не е трябвало да бъде чуто от тях или не е било от значение.
Ако вникваме пълноценно в текстовете на Литургията, неминуемо ще стигнем до извода, че това не е просто хаотичен сбор от благочестиви молитви и послания, а единен молитвен корпус, който ни насочва към конкретно нещо – участие в Тайната вечеря чрез причастяване с Тялото и Кръвта Христови. Целият цикъл на Литургията на верните започва и завършва с Евхаристийната идея, защото именно тя е в основата на богослужението. В древността след като всички, които не са приели още кръщение или са отлъчени от евхаристийно общение за определен период от време, напуснат храма, дяконът отива до притвора, за да вземе от църковните приноси подходящ хляб и вино, с които ще се приготви св. Причастие. Това действие символично е запазено в извършването на Великия вход. Чрез устно произнасяне на Никео-Константинополския Символ на вярата участниците в Евхаристията изповядват своята вяра и потвърждават принадлежността си към „Едната Света Съборна и Апостолска Църква”. Без това потвърждение те не могат да участват в Евхаристийното събрание.
Текстовете, които четат свещенослужителите, пресъздават събитията от Тайната вечеря, а чрез молитвените последования се изпросва отново и отново хлябът и виното да се претворят в Тяло и Кръв Христови. След като духовниците се причастят с тях, към същото действие са приканени и всички присъстващи. По време на причастяването им се изпълняват песнопения, наричани още причастни. След като всички приемат Христовите Тайни, свещенослужителите призовават към обща благодарност.
Разглеждайки в тази последователност втората част на Литургията, наричана Евхаристийна или Литургия на верните, не можем да открием друг смисъл и друга цел, вложени в нея. В текстовете се съдържа диалогично единство между клир и миряни, в който често пъти духовниците призовават присъстващите християни да извършат определено действие или действия – „Да издигнем сърцата си нагоре!”, „Да благодарим на Господа!”, „С мир на Господа да се помолим!”, а някои от тях насочват конкретно към участие в Евхаристията – „С вяра и любов пристъпете!” „Като се причастихме… да благодарим…” и др. Миряните също отговарят с определени текстове, песнопения, но все по-рядко откликват реално на призивите.
Отстъплението от евхаристийното учение за Църквата, прекомерно придаваният символизъм в действията на свещенослужителите, както и служението на неразбираем език са превърнали Литургията в съзнанието на голяма част от православните християни в „някакво богослужение”, което извършваме в неделя и присъстваме на него „за здраве” и защото „така повелява църковната традиция”. Те често пъти са пасивни участници или просто наблюдатели на диалога между свещенослужителите и хористите или певците.
Използването на непонятен език (например църковнославянски) или редуването му с понятен (например съвременния книжовен български език) създава допълнителен хаос в съзнанието на вярващите. Те възприемат едните текстове пълноценно, а другите – не. Така Литургията се превръща в редуване на познати и непознати молитвени текстове, което разрушава единния Евхаристиен корпус, а съсредоточеността на присъстващия вярващ народ се изменя според нивото на тяхното разбиране и осъзнаване. Богослужението се превръща в низ от струпани текстове с ясен и неясен смисъл, а честа практика е християните да се разхождат из храма или да го напускат, когато не разбират това, което се чете или пее от свещенослужителите и хористите.
Това води след себе си и до задълбочаване на разделението между клир и миряни. За едните текстовете са понятни дотолкова, доколкото са ги изучавали в духовните училища и се подготвят за всяко едно богослужение, а за другите (особено за невъцърковените християни) те са неясни, често пъти напълно непознати и неразбираеми. Така духовниците се оказват активно приемащи Христовите Тяло и Кръв при всяко едно богослужение, а миряните – само по време на пости, и не „защото така повелява традицията”, а защото не разбирайки текстовете – не вникват в смисъла, не осъзнават единството на молитвения Евхаристиен корпус и целите на православния култов живот.
Така евхаристийното богослужение престава да бъде „литургия” (гр. „общо дело” на Църквата), а става индивидуалистично богослужение с неясни послания, с неразбираем смисъл и цел. Преводът и нотирането на богослужебните текстове и песнопения на съвременен книжовен български език ще даде възможност да се осъзнае значението на основното богослужение на Църквата – св. Литургия, а с това и мястото, и участието на всеки един в него. Практикуването на вярата не изисква пасивност и неразбиращо наблюдаване, а пълно активизиране на мисълта, на съзнанието и, разбира се, действеност. Неясното богослужение ощетява Евхаристията, ощетява участието на всеки един християнин в Тайнството на тайнствата и реформата в тази посока е изключително необходима.
Както казахме по-рано богослужението има и своите катехизиращи функции, които условно можем да разделим на догматични и нравствено-възпитателни. В първите векове на Църквата онези, които са се готвили да станат нейни членове, са престоявали в местата за обща молитва (пещери, катакомби и храмове) през първата част на богослужението, когато са се четели текстове от Стария и Новия Завет (в последствие старозаветните текстове са преминали във вечерното последование) и по време на проповедта върху тях. След това тези, които още не са били кръстени, са напускали молитвените места, защото нямали право да участват в тайнствата. Така индивидуалната катехизационна подготовка винаги е била съпътствана с участие в богослужебния живот на Църквата. С масовото навлизане на покръстени езичници тази практика постепенно е занемарена. Въпреки това нейните следи са видни в литургичните последования и най-вече в самите богослужебни текстове.
Преборването на всяко едно еретическо учение дава отзвук в богослужебната практика на Църквата. Така изповядването на вярата чрез гласно изричане на Символа на вярата, утвърден на Първия и Втория вселенски събор, (за което споменахме по-рано) присъства в евхаристийната част на Литургията. Изповядването на божествената троичност, единосъщието и равноправието на трите Лица на Св. Троица осъществяваме във всяка наша молитва чрез формулата „В името на Отца и Сина и Светия Дух!”, чрез която и ставаме членове на Църквата („Кръщава се в името на Отца и Сина и Светия Дух!”).
Църковнославянският еквивалент на тези текстове не би ни въвел в сериозно объркване, но когато те са последвани от някакъв призив, често пъти той остава непознат и неразбираем. Така например след приемане на кръщение новопокръстените са обикаляли водните басейни, в които се е извършвало тайнството, с възгласа, който на църковнославянски звучи така: „Елици во Христа крестистеся, во Христа облекостеся, алилуия!”. Едва ли днес един новоповярвал без църковно съзнание и познания върху църковнославянския език би разбрал отпадналото показателно местоимение „елиции” или еврейската дума „алилуя”, за да разбере призива – Вие, които в Христа се кръстихте и в Христа се облякохте, прославете Бога!
Догматичните формулировки са в основата на самите текстове. Всеки един тропар, кондак, икос или друг вид църковно песнопение, се създава според канона на Православната църква. Чрез вникването в тези текстове най-често по време на богослуженията, в съзнанието на всеки вярващ се фиксират определения, които често пъти имат догматичен характер. Едно от тези определения е свързано с почитта към светиите. Според Православната църква те са наши молитвени застъпници и именно в това тяхно качество ние отправяме молитви към тях.
Съвременната практика показва обаче, че мнозина българи, които се възприемат за православни, нямат това разбиране и молят самите светии да им окажат реална помощ, а не само молитвено застъпничество пред Бога. Това напомня на езически политеизъм, характерен за някои отмрели религиозни култове. Ако богослужебният език беше достатъчно разбираем, мнозина не биха изпаднали в подобна ситуация. Текстовете на песнопенията съдържат специфични конструкции, които ясно показват, че светците са само застъпници пред Бога, например „отче Йоане, моли Христа Бога за нашите души” от Тропара на св. Йоан Рилски. Тази конструкция е характерна за повечето тропари на светци.
Стремежът за изразяване на догматичните формулировки дори е създал специфична форма на молитвено изразяване – вид песнопение, наречено догматик. Така например богородичният догматик, който по своята същност е песен в чест на Св. Богородица, не само прославя нея, но включва и учение (догмата) за личността на Иисус Христос, като Богочовек, и за същността на въплъщението. Непознаването на езика на богослужението лишава християните от тази свободно поднесена информация и често пъти неукрепналите във вярата са подвластни на нехристиянски, антицърковни и еретически идеи.
Освен догматически формулировки, богослужението на Църквата има и нравствени напътствия. Богочовекът Христос винаги е възприеман като морален образец за християните и често пъти неговата прослава има и възпитателен характер за вярващите. Чрез текстовете се посочва Неговата нравствена чистота, непогрешимост, отбягване на греха, висша проява на любов и себеотдаване за спасението на човека. Песнопенията в прослава на Св. Богородица, както и на мъчениците, преподобните, благоверните и т. н. показват на обикновения вярващ, че следването на върховния божествен пример е възможно и постижимо в рамките на този живот от всеки, независимо от неговия социален статус. Но дали това послание винаги достига до своя адресат? Отговорът на този въпрос е труден, но със сигурност неразбираемият език на текстове на богослужението е пречка в тази посока.
Българската православна църква е изправена пред решаването на сериозен литургичен въпрос – да интегрира или не книжовния български език в своята богослужебна практика. Пречка пред тази реформа често пъти е приемствената закостенялост в мисленето на духовниците, от които зависи решаването на този проблем. Трябва ясно да се осъзнае, че осъвременяването и модернизирането на богослужението няма да промени неговата същност, особено когато това се извърши според каноните. Тъкмо обратното – литургичните послания директно ще достигат до вярващите, които по този начин ще израстват във вярата. Сериозни богословски основания против провеждането на подобна реформа не съществуват. Такава реформа са извършили светите братя Кирил и Методий през IX в. и резултатът е бил епохален за своето време.
В нашето съвремие на духовна оскъдица, на отстъпление от основните християнски принципи, от евхаристийното учение за Църквата, време на суеверия и „духовна неграмотност”, преводът на богослужебните текстове на съвременен книжовен български език ще бъде началото на едно литургично възраждане на древните християнски традиции. Това ще бъде само първата крачка по дългия път на формиране на автентично църковно съзнание, посредством пълноценно участие в богослужебния живот на Църквата. Само по този начин можем да постигнем истинското общение с Бога, от което особено имаме нужда.
******************************
Някои аспекти по проблема за разбираемостта на богослужебния език
Темата за езика на богослужението е дискусионна в последните няколко столетия. Преди всичко трябва да отбележим, че това е съвременен проблем, който няма аналог в древността. Нито Христос, нито апостолите, нито първите християни са употребявали специален език за молитва.
Във времето на империите, когато много народи са подчинени в рамките на един държавен ред, властта избира средствата, с които успешно да контролира разнородното население. Езикът е подходящо средство за етническа асимилация. Затова и Западната църква прокарва идеята за свещен език и ограничава възможностите до три – еврейски, гръцки и латински. Това твърдение почти се изповядва като догма, макар да не е резултат от съборно постановление.
Срещу идеята за свещен език най-силно се противопоставят през IX в. св. Константин Кирил Философ и св. Методий, които съставят азбука за славяните и писменост, основаваща се на солунското говорно наречие. Те водят редица полемики срещу тъй наречената „триезична ерес” и доказват пред своите опоненти, че всеки народ има право да слави Бога на своя роден говор. Тенденцията за подръжаване на устната норма се запазва до XIV в., когато св. патр. Евтимий кодифицира текстовете с цел да ги уеднакви и изчисти от натрупаните при различните преводи неточности. Така обаче езикът на богослужението постепенно се отклонява от говорната норма.
През вековете на османското владичество в българските земи са пренесени богослужебни книги, чиито език представлява вторична руска редакция на старобългарския. В този период т. нар. църковнославянски език е сравнително понятен за обикновения човек, защото обучението в килийните училища става преди всичко чрез пренесената от Русия книжнина. Със социално-икономическите и политически преустройства, настъпили през XVIII-XIX век, българският език също претърпява едно динамично развитие. Така границата между църковнославянския и книжовния български език се задълбочава и първият става неразбираем за обикновения мирянин. Политиката на Църквата в началото на XX в. е насочена изцяло към въвеждането на книжовния български език в богослужението, като за тази цел се превеждат основни богослужебни книги. С настъпването на комунистическия режим след 1944 г. на тази тенденция се противопоставя атеистичното управление, което цели ограничаване на влиянието на Българската православна църква в обществото. Богослужение на неразбираем език е един от инструментите за постигане на тази цел. Така постепенно се стига до съвременната ситуация, която се проблематизира от различни фактори, търсещи исторически и сакрални елементи в литургичния език.
За да определим границите на сакралността, ви предлагам да разгледаме езика в две посоки. От една страна, езикът е носител на смислово съдържание и конкретни духовни послания, формирани в двухилядолетната православна традиция. Те са неизменяеми и сакрални именно поради духовната си същност, която често пъти в основата си има свещени библейски текстове. От друга страна, езикът има своята външна форма, чрез която тези послания достигат до нас. Тази форма подлежи на изменения, защото езикът като лингвистичен феномен не е в статичност, а в динамика, т.е. непрекъснато се изменя, еволюира и от него отпадат различни граматични, лексикални и други образувания.
Къде е проблемът? Много хора определят като свещена външната форма, с което ощетяват съдържанието. Древността, архаичността и мелодичността на текстовете звучат наистина възвишено, но когато ние не достигаме до същността на текстовете и не се поучаваме от техните духовни послания, не израстваме чрез тях във вярата, каква полза имаме от присъствието на богослужението?
Много хора смятат, че не е сериозен проблем за съвременния българин да научи петдесетина църковнославянски думи и така пълноценно да участва в богослужението. За съжаление разбирането на богослужебните текстове не е проблем само от лексикално равнище. Църковнославянският има изключително сложна граматика – напълно разгъната падежна система при имената. Съвременният български език пък е почти напълно аналитичен (имаме наличие на падежни форми само при местоименията и някои звателни при имената) и за да се достигне до вложения смисъл, е необходимо добро познаване на падежите и падежните синтактични конструкции, извършване на синтактичен анализ, употребата на речник и т. н. В същото време църковнославянският език е мъртъв, т.е. не изпълнява комуникативни функции, което допълнително утежнява неговото изучаване и практикуване. И в рамките на едно богослужебно последование, колкото и добре филологически да е подготвен един човек, не винаги може да достигне пълноценно до вложения смисъл. Ами ако е неграмотен, с изоставащо развитие, с увреждания или просто няма възможност да учи подобен език, поради работна заетост или други отговорности? Означава ли това, че трябва да бъде лишен от пълноценното участие в духовния живот на Църквата?
Необходимо е провеждането на сериозна дискусия по въпросите на богослужебния език. В това отношение Българската православна църква е силно изостанала от Руската и Сръбската, които не само са разгледали този въпрос, но и вече имат налични преводите на всички богослужебни последования. Факт остава липсата на съвременен български превод на Минеите (12 тома), Октоиха, Триода, Пентикостаря и на една немалка част от Требника и Часослова. Въпреки решенията на Четвъртия църковно-народен събор, които насърчават употребата на съвременен български книжовен език в богослужението, липсата на преводи е сериозна спънка в тази посока.
Време е Църквата да инициира дискусия, която да разгледа обстойно проблема и да предначертае стъпките за неговото разрешаване. Въпросът с богослужебния език не се изчерпва просто с превеждането на текстовете от специалисти филолози. Преводът би имал стойност и значение само тогава, когато е резултат от съвместната дейност и на специалисти по литургика, догматика, църковна музика и други. Широката дискусия е необходима и поради факта, че днес много клирици имат погрешно или закостеняло мислене по въпросите на богослужебния език, възприемайки външната му форма за свещена и неизменяема.
Ако Църквата в лицето на духовенството възприема всецяло, във всичките й измерения, своята пастирска отговорност, то редно е най-накрая да вдигне езиковата бариера пред пълноценното участие на Божия народ в Евхаристийния и богослужебен живот на Църквата. Това не би скъсало връзката ни с историческото ни и духовно минало, но би ни направило автентични последователи на делото на св. Кирил и св. Методий, които отстояваха правото на всеки един човек да разбира пълноценно вечната истина на вярата ни, за да израства чрез нея духовно.
****************************
Език, на който да се молим
Филологическо-богословски анализ
Eдва ли през апостолските времена или в първите векове на Христовата църква някой се е замислял, че въпросът с езика на богослужението и на молитвата ще бъде проблематичен и дори, че ще се превърне в бариера за пълноценното участие в литургичния живот на различни църковни общности. В каноничните постановления никъде не срещаме санкция, която да е обвързана именно с неправилна употреба на даден език в богослужебен контекст, или предписания относно употребата на специален език за нуждите на Църквата. Затова и съвременният проблем с понятността на богослужебния език в различните православни църкви и в Римокатолическата църква би изглеждал доста странно, ако го пренесем в първите векове, когато християнството се утвърждава и постепенно измества езическите култови практики. Проблем от такова естество в онова време не съществува, иначе би намерил място в каноническите формулировки на вселенските събори.
Темата за разбираемостта на употребяваните в богослужебните последования езици на различните източноправославни църкви, както и при християните на Запад, съществено доминира в богослужебните и социалните дискусии. Многовековната практика дава приоритет на латинския език в Римокатолическата църква, на старогръцкия сред древните патриаршии и на църковнославянския сред християните в славяноезичните държави. След Втория Ватикански събор Западът дава свобода в избора на богослужебен език в полза на националните езици и диалекти. Така едва след средата на ХХ в. латинското богослужение става достъпно за широк кръг вярващи, макар че на места се запазва и старата тенденция.
Подобни процеси наблюдаваме и в различните поместни православни църкви. Дискусиите за богослужебния език са актуални още в началото на XX в. в Руската, а половин век по-рано и в Сръбската православна църква. Българската, която по това време е схизматична, също започва налагането на издания с паралелни текстове на църковнославянски и съвременен български език в своята литургична практика. Въпросът обаче за езика като лингвистичен феномен в славяноезичните църкви стои по различен начин от постановката на проблема в Западната църква. Църковнославянският език е родствен на съвременните славянски национални езици и в определен исторически период е дори преимуществено застъпен в писмената книжовна традиция. Латинският за някои народи е напълно чужд и непознат, а неговата литургична употреба е сериозна бариера пред пълноценното участие в молитвения живот на Църквата.
Църковнославянският език се формира по изкуствен начин (като писмена форма, която никога не е била говорима, т.е. никога не е изпълнявала комуникативната си функция) през XVI в. Той представлява вторична руска редакция на старобългарския език, претърпял редакцията на св. патриарх Евтимий Търновски и малко след това пренесен от книжовници от поробените български земи в териториите на днешна Русия. През следващите столетия възможностите за книгопечатане позволяват на тази последна руска редакция да получи широко разпространение сред поробените балкански народи. Книгите, които се пренасят от Русия в Сърбия и България, служат както за богослужебни, така и за просветителски цели. Ограмотяването на подрастващите става именно в килийните училища и чрез четене и изучаване на богослужебните книги. Затова и в този период църковнославянският е сравнително понятен за обикновения българин. Българската реч тогава изобилства от църковнославянизми, които по своята същност са старобългаризми, подвластни на определени руски фонетични и граматически влияния.
С развитието на националните ези-ци, върху които сериозно влияние оказват бурните социално-икономически и политически процеси през XIX в., църковнославянският език пос-тепенно става неразбираем за обикновения човек. Това най-силно се забелязва в съпоставката му със съвременния български книжовен език. В определена степен има налично лексикално сходство, но особена разлика откриваме в граматиката. Съвременният български език е почти изцяло аналитичен (наличие имаме само на остатъчни звателни форми при съществителните и някои падежи при местоименията, макар да се наблюдава тенденция към абсолютен аналитизъм) за разлика от синтетичния църковнославянски. Падежите при имената са често пъти напълно неразбираеми граматически форми особено за хора, които никога не са изучавали синтетичен език.
Оказва се, че за да се достигне до вложения в църковнославянските текстове смисъл е необходимо солидно познаване на граматичните особености на синтетичния език – познаване на падежните окончания, извършването на синтактичен анализ, преподреждане на думите в изречението, превод на непознатите думи чрез речник и т.н. Едва след всичко това ние достигаме до вложения смисъл. В рамките на едно богослужебно последование това е невъзможно, поради липса на достатъчно време за подробен анализ. Следователно човек трябва да бъде изключително добре подготвен филологически, за да може още в храма по време на богослужението да вникне в заложения в текстовете смисъл.
След като църковнославянският език по своята същност е непонятен за съвременния човек, защо той намира широка почва в съвременните богослужебни последования? Отговорът на този въпрос не е еднозначен и често пъти обхожда сферата на хипотезите. Според поддръжниците на богослужение на църковнославянски език, чрез него се постига единение на всички православни славяни. Противниците на това твърдение смятат, че цел на богослужението не е международната социална консолидация, а обединяването на вярващите в евхаристийното им общение, което се осъществява в рамките на енорията. Следователно езикът на богослужението не би следвало да изпълнява глобални функции за сметка на локалните.
Привържениците на църковнославянския език го обвързват пряко с делото на св. Кирил и св. Методий и го определят като свещен и незаменим. На противоположна теза са изследователите на тяхното дело и творчество. Исторически е доказано, че църковнославянския език в съвременния си вид възниква близо 8 века след светителстването на светите братя и ако трябва да обвържем пряко богослужебния език със солунските просветители, то по-правилно е самото богослужение да се извършва не на църковнославянски, а на старобългарски език, който е напълно възстановен във формата си от IX в. и най-близък до тях. Дали обаче е свещен и кой всъщност език може да бъде свещен? Православната църква няма последование за освещаване на език, а употребата му в богослужението също не може да го превърне в свещен. Свещен е текстът, съдържанието му, а не формата, чрез която той достига до нас.
Цялото творческо и просветителско дела на св. Кирил и св. Методий се базира на няколко постановки – отхвърляне на тезата за свещеност на езиците (и в частност на еврейския, гръцкия и латинския), водене на активни полемики в полза на правото на всеки един народ да слави Бога на разбираем език, създаване на азбука и писменост, превод първо на основните богослужебни книги, а в последствие и на цялата Библия, както и активна защита на новосъздадената писмена и културна традиция. Делото им не е просто самоцелно създаване на писменост за държавните нужди на даден народ, а активно мисионерстване в полза на пълноценното разпространение на Божието Слово, за да бъде то чуто, осмислено и припознато, за да промени и преобрази живота на християните, хармонизирайки го с Евангелието. Или с други думи цел на св. Кирил и св. Методий е създаването на механизъм, по който богослужението на Църквата и неговите послания да бъдат пълноценно разбрани и осмислени от вярващия народ. Ако богослужението в нашето съвремие не отговаря на този древен критерий, то ние не сме следовници и продължители на тяхното дело.
Защитниците на църковнославянския език определят необходимостта от специален богослужебен език, различен от уличния, обикновения, вулгарния; език, който да бъде възвишен и съвършен. Разбира се, че езикът на богослужението трябва да бъде различен от обикновения и ежедневния, но не по форма, а по съдържание. Книжовният български език се различава от говоримия, но стилистично, а не семантично. Ние сами определяме лексиката, която използваме в комуникацията и тя често пъти е отражение на нашата същност. Ако употребяваме друг език ние не изменяме същността си, можем да я прикрием, но не и да я променим. В богослужението е същото. Ако използваме книжовния български език, вместо църковнославянския, ние отново ще се различаваме от уличния говорим език, но самото богослужение ще бъде много по-разбираемо и достъпно за нас, отколкото, когато употребяваме друг специален, но непознат език. Следователно употребата на църковнославянски език не е единствената форма, чрез която да се представи възвишената същност на богослужебното последование.
Съществуват и много други постановки на тази дискусия, които не са в полза на църковнославянския език. Тогава възниква въпросът: Защо в нашето съвремие той продължава да бъде преимуществено застъпен в богослужението? Разглеждайки историческата хронология на събитията през XX в. ние можем да видим един силен стремеж към налагане на книжовния български език в богослужението особено в началото на века. Постепенно през 1908 и 1910 г. излизат Служебник и Требник с паралелни текстове на съвременен български език. През 1925 г. от печат излиза синодалния превод на Библията, който въпреки своите недостатъци и неточности (описани в студия на проф. И. Марковски от 1927 г.), е явление за православната библеистика. Последва издаването на новобългарски език на всички богослужебни книги, в които са включени цели пасажи от Библията – Изборно Евангелие, Апостол, Паримийник, Требник, Часослов и т. н.
Тази тенденция продължава до средата на XX в. Репресиите, които оказва тоталитарната власт над Църквата, оказват силно влияние върху нейния литургичен живот. Комунистическата партия използва успешно църковнославянския език, за да представи богослужението като „отмиращ култ”, да отдалечи хората от неговата същност, а Църквата да изобрази като „паметник на културата”. Това най-ясно проличава от възбраната Св. Синод да отпечата подготвения от библейската комисия, председателствана от Варненския и Преславски митрополит Йосиф, нов синодален превод на Библията, както и да го интегрира в богослужението. Фототипното преиздаване на богослужебните книги във вида им от преди правописната реформа от 1945 г., също е факт, доказващ нежеланието на властта да се осъвременява богослужебния култ дори в най-дребните му детайли. Голяма част от богослужебните книги и до днес остават непреведени и са в богослужебна употреба единствено в църковнославянския им вариант.
Въпросът за положението на богослужебния език след демократичните промени е дискусионна тема. Все още не са изяснени факторите, които влияят върху богослужебната реформа. Дали финансовата нестабилност, разколът или липсата на съзнание за насъщните нужди на Църквата е определяща причина, все още не може да се каже със сигурност. Зависимостта на висшия клир от структурите на Държавна сигурност не може да не оказва влияние, предвид политиката на атеистичната власт към Църквата. Доколко обаче това влияе на съвременното положение, е въпрос, чийто отговор е в сферата на хипотезите и ще мине много време, докато бъде разкрит напълно.
Дискусията по въпроса за съвременното състояние и възможните перспективи пред богослужебния език в Българската православна църква все още не се е състояла. Тези мои разсъждения и гледни точки по темата имат за цел да представят някои постановки на проблема, макар и да не го изчерпват напълно. Силно се надявам в скоро време да започне истинската дискусия по въпроса, в която да вземат активно участие представители на клира, богослови, филолози и разбира се миряните, които на най-ощетени от неразбираемите текстове на богослужебните последования. Едва след провеждането на широка дискусия ще бъдат разкрити всички аспекти на проблема, както и механизмите за неговото разрешаване. Това ще бъде дълъг процес, в който ще трябва да се вложат много ресурси. Това е единственият начин, по който можем да преодолеем шизофренната ситуация, в която за личните си нужди да се молим на български език, а в храма да използваме църковнославянски.
******************************
Подвиг и пост
Аутор: Протопрезвитер Михаил Кардамакис,
Пост, бдење, молитва, милосрђе и свако друго добро дело, које бива Христа ради, представља начин за задобијање Духа Светог (који је истински циљ хришћанског живота)… Само добро дело које бива Христа ради, доноси полод Духа Светог. Ниједно дело које се не чини ради Христа, чак и да је добро, неће имати награду у животу будућег века, јер ни у садашњем животу не доноси благослов Божији. (Григорије Ниски)Пост је један од класичних облика подвига и главни израз телесног подвига. Његов јединствени значај налази се у томе да хришћане подсећа на њихово пало стање у којем ће се налазити до дана Другог доласка Христовог, иако се истовремено на њима већ показује потпуна увереност спасења (Ј. Мајендорф).
Пост је средство, а не циљ по себи. Пост је сам по себи похвалан, али не пред Богом, будући да је средство које помаже онима који хоће да буду целомудрени. Побожни не треба високо да мисле о себи због њега, него да са вером у Бога прихватају остварење циља (Диадох Фотијски).Пост је свети пут Божији, пут ка Богу. Управо, циљ поста, као и сваког телесног уздржања, није самовлашће – власт ума над материјом, зауздавање и потчињавање бунтовне природе, него практично порицање могућности да тело и његове жеље буду циљ за себе. Пост је директна веза тела са Богом, учешће у саборном послушању човека вољи Божијој, лични принос његових настојања да своју природу непосредно потчини Богу (Х. Јанарас).
ОСНОВ СВИХ ДОБАРА
Као аскетски принос целог човека Богу или као покушај у делу саборне светости човека, пост, уствари, у својој онтолошкој размери, јесте основ свих добара, одбрана сваке врлине и начела духовне борбе, и венац уздржања, лепота девствености и светости, блистање целомудрености и почетак пута хришћанског живота, мајка молитве и извор мудрости, учитељ тиховања, претходник сваком добром делу Пост који бива са расуђивањем јесте чудесно саздање сваког добра. Онај који је равнодушан према посту, тром је, лењ и немоћан и за све друге подвиге… и победу препушта сатани, који га увек побеђује зато што је голорук и без оружја улази у борбу… Онај пак, ко се непрекидно подвизава у посту задобија постојан разум, спреман за одговор и сподобан за одстрањивање свих неприличних страсти (Исак Сирин).
Пост је израз нашег стварног смирења, одсуства уверености у саме себе и сопствене врлине, и истовремено, сведочанство наше истинске слободе да се отворимо пре свега за разумевање сопствених немоћи и осећање греховности пред благодаћу која нам је дата и пред дуготрајним трпљењем Божијим. Тако пост задобија духовне размере и његови плодови јесу духовна постигнућа (Мт 4, 4). Он је супротност стомакоугађању и пијанству, који се ослањају на самозадовољство и апсолутизам природе и на њено отуђење кроз чулно уживање и телесно мудровање. Верници пост, између осталог, схватају и као сасецање рђавих мисли, стражарење ума, спас од огрубелости, двери умилења, смирено уздисање, ведру скрушеност, одмарање од многоглагољивости, повод за безмолвије, чувара послушности, виновника бестрашћа, отпуштање грехова, врата и блаженство Раја (Ι. Κλιμαχος). Бог не тражи уздржање од хране, и пост није само због уздржања од хране, него да се одвојимо од земаљских ствари, како бисмо сво слободно време духовним стварима подредили (Ј. Златоусти).
Пост јесте захтев духовног подвига и произилази из његовог искуства. Он доноси ослобођење од зла и индивидуалног сиромаштва, а истовремено и доброчинство и пожртвованост у љубави: Истински пост је ослобођење од зла, разрешење од свих неправедних веза. Одагнај жалост ближњег, опрости му дугове. Не постите док се налазите у расправама међу собом: меса не једеш, али једеш брата свог; вина не пијеш, али увреде изговараш; увече чекаш да се причестиш, а дан проводиш по судовима. Какву корист имаш да постиш телесно, а душу своју испуњаваш мноштвом зала (Василије Велики).
Реч је о нетелесном посту (Григорије Ниски) који има општи карактер и постаје средство доброчинства и човекољубља. Бесплодан је пост који нема (за циљ) заједницу са другима (Еусебије Александријски). Данас пост треба да постане одбацивање изобиља и расипништва потрошачких добара и да буде пут праведности који још увек није достигнут. Истинска праведност није у томе да се постигне нека техничка и друштвена равнотежа у људском поретку него да признамо неповредива права свих људи без разлике, да учествујемо у њиховим потребама и да заједно с њима делимо не само наше ствари, него и наше биће. Тада је пост добро дело и распростирање љубави.
ПУНОТА БОГОЧОВЕЧАНСКОГ ЖИВОТА
Кроз слободни подвиг враћамо се пуноти богочовечанског живота и благодати, у богоначални живот и благодатни живот, у пуноту Божије љубави и милосрђа, враћамо се евангелском позиву и делању, што са наше стране захтева самосазнање и познање, слободу и одговорност. Реч је о упорном, дугом процесу који је без краја, у коме човек постаје заједничар благодати и истине, са којим преображава и заиста чини слободним своје биће. Подвиг управо одређује меру и величину учешћа човека у новом животу Христовом, у животу Тела Цркве где се Духом Светим остварује и савршава тајна и тајне Христове. Подвиг је мајка светости. Из њега се рађа први предокушај осеђања тајни Христових(Исак Сирин).
Саборност подвига искључује његово поистовећење са морализмом или врлинама аутономне етике. Подвиг, као што се види у искуству Цркве, не представља систем врлина или етичку философију, нити се ослања на етичке обрасце, то јест на објективно установљене врлине, које могу бити само природна преимућства. Он се ослања на опитност људске слободе која настоји да се врати Богу насупрот побуњеничком реаговању природе човекове (Х. Јанарас). Подвиг је апсолутна промена човековог бића благодаћу и обожење целокупног човека љубављу Божијом. То је процес враћања у јединство и целосност људске личности, у потврду и пуноту људске слободе, у тајну и духовни закон саборне љубави. Све ово се заиста не остварује насиљем етичких начела или категоричких наређења. Они у својој трансформацији формирају крут и неодређен систем етике који лако води у лицемерје и равнодушност, у ропство хладној обавези и у сиромаштво индивидуалног морализма.
Протопрезвитер Михаил Кардамакис
Превео са грчког Здравко Пено
Извор: Каленић,1/2008 – Издање Шумадијске епархије
***************************************
Свети Симеон Нови Богослов: О посту
И о томе да корист од поста не треба да са ревношћу чувамо и прихватимо само у првој недељи поста, него је неопходно да ревносни покажу једнако и исто старање током свих недеља поста.
- Браћо и оци, ово што ћу вам сада рећи требало је да вашој љубави кажем претходне недеље. Али пошто сам знао да читаво хришћанско племе, односно и монаси и мирјани и сваки од нас верних, у светој и првој седмици поста ревносно и спремно дочекује добро поста и да свако на свој врат својевољно поставља његов јарам, те да нема никога, ни међу онима који су сасвим дигли руке од свога спасења и живе без страха Божијег и пренебрегавајући Бога, а да током те недеље одбацује закон поста и не уздржава се и сам са осталима, колико је у његовој моћи, данас ћу вам рећи нешто мало и кратко о томе, јер сада је прилика.
- Будући да, како је речено, сви марљиво проводе претходну прву седмицу поста, када она прође и дође субота, када и Божија Црква по предању слави празник светога великомученика Теодора или, боље рећи, чудесно спасење које се од Бога догодило кроз њега највернијем Његовом народу,и док у недељу сви чинимо спомен на православну веру и појемо свом сведобром Богу благодарне химне, а лукави који увек завиди добром улази кришом у сваког од верних и, невидљиво га спутавши немаром и лењошћу,наговара га да са презиром одбаци од себе спасоносни јарам поста и да се врати пређашњој навици, због тога данас подсећам и молим вашу љубав,а уједно и ваше очинство, да нипошто не послуша непријатеља, нити да подлегне злој навици незаситог стомакоугађања, нити да се врати пређашњем и старом испуњавању лукавих жеља, него да покажемо поштовање и према овој другој недељи поста као и првој, а затим и свим осталим.
- Да, оци и браћо моја, тако поступајући учинимо себи добро и немојмо допустити да сада изгубимо оно што смо тада сабрали, него радије поревнујмо да свему томе додамо још добра и да га увећамо, а исто тако немојмо пожелети ни да оно што смо претходно добро изградили сада зло расточимо. Нека се свако од вас сети користи од поста и дара Божијег у ком је уживао ових дана, и нека убудуће постане спремнији. Јер лекар наших душа уме да код некога спута распаљивања и покрете плоти, другоме кроти гнев, трећем одгони сан, четвртом изазива усрдност, петом чисти ум и чини ra слободним од лукавих помисли, шестом кроти неукротиви језик и страхом Божијим управља њиме као некаквом уздом, уопште му не допуштајући да изговара празне и рђаве речи, а површног невидљиво штити и зауставља му очи, не допуштајући им да радознало блуде на све стране, него свакога наводи да гледа себе самога и учи га да се сећа сопствених грехова и недостатака. Пост постепено распршује умни мрак и истањује и одгони покров који лежи на души греха, као сунце маглу. Пост чини да у себи умно видимо духовно небо у ком не свиће, него свагда сија незалазно сунце, Христос Бог наш. Пост удружен са бдењем улази у срце и умекшава његову тврдоћу, па чини да из бившега пијанца потеку извори скрушености. Молим вас, браћо, да се свако од нас потруди да се то и нама догоди, јер тада ћемо лако, уз Божију помоћ, прећи читаво море страсти и, прошавши кроз таласе искушења онога ко нас горко тиранише, пристати у луку бестрашћа.
- А то се, браћо моја, не може догодити за један дан, нити за једну седмицу, него је потребно много и времена и труда и напора, сразмерно свачијој спремности и произвољењу, а уз то и по мери вере и презира према видљивим и мисленим стварима, и не само то, него се то, даром Божијим и благодаћу, брже или спорије достиже сразмерно усрдности у непрекидном покајању и непрестаном делању у скривеној клети душе, а без поста нико никада ни од тога, нити од других врлина, ништа није успео да достигне. Јер пост је почетак и основ сваког духовног делања. Дакле, све што саградиш на том темељу не може да падне и сруши се, јер је изграђено на чврстој стени. А ако уклониш тај темељ и уместо њега поставиш ситост стомака и неумесне жеље, све то као песак понесу лукаве помисли и река страсти, па се руши читава грађевина врлина. Дакле, да се то не би и нама догодило, станимо радосно на чврсти темељ поста, станимо, браћо моја, добро, станимо добровољно. Јер онај ко се мимо воље присиљава да се успне на стену поста, свакако ће пасти отуда, повучен жељом према тајноједењу, а, једући, он неосетно постаје и храна лукавога. Јер то је божански закон, и оне који се усуђују да га крше, ђаво попут крвника преузима и кажњава, премда не и одмах, нити истога часа, пошто је Бог дуготрпељив према нама и очекује наше покајање, али ми у сваком случају нећемо избећи из његових руку било овде, било у будућем животу, ако непокајано истрајавамо у греху, него ћемо, тако поступајући, са њим и од њега примити осуду и праведним судом Божијим бићемо заједно са њим осуђени на бесмртну казну. Ако и умакнемо пажњи својих настојатеља, ми се не можемо сакрити од Владике и Бога свих настојатеља.
- Чувајмо се онда, браћо, не само тајноједења, него и насићивања јелима предложеним на трпези. Да, молим вас и не престајем да молим,сетите се протекле свете седмице. Сетите се, како рекох, користи од поста и бдења, молитве и псалмопојања, али и жалостивости, побожности и ћутљивости. Манастир ми је тада изгледао као да у њему обитавају нељуди, него сами ангели, јер нисам чуо ниједну живу реч осим славословљакоје смо узносили Богу, што и ангели чине. А верујем да су, као што сте ви обављали ангеоско дело, исто тако и ангели невидљиво са вама обитавали и појали. Зато немојте пожелети да се многословљем и празнословљем одвојите од општења са њима и немојте их неумесним речима или неумереном виком навести да побегну од вас, а демонима допустити да вам се приближе, као раније, него нека свако пази на себе самога и нека брижљиво обавља своје рукодеље и послушање, као онај ко служи Богу а не људима. Јер записано је:Проклет је свако ко чини дела Господња немарно(Јер. 31,10)
- Немојте, браћо, престајати да једни друге подстичете на слушање онога што се чита на божанским сабрањима. Јер као што за чулном трпезом подстичемо ближње и нудимо им да једу, а оне које волимо више од других чак и салећемо да једу, тако смо, и за овом трпезом са душевном храном, дужни да пазимо на ближњег и да га подстичемо, како не бисмо били осуђени као они који не воле једни друге и да не изгубимо име ученика Христових. Јер каже:По томе ће познати сви да сте Моји ученици, ако љубите једнидруге(Јн. 13,34-35). И ко за чулном трпезом не сили свога пријатеља да једе често му много користи, а ко то чини за духовном трпезом, а притом мислим на слушање божанских речи, онима који се нађу у његовој близини наноси немалу штету. Јер насићивање телесним јелима неретко науди и нашкоди и души и телу, док оно што овде светитељи говоре и ум просветљује, и душу освећује, а кроз њу свакако и самом телу предаје освећење, чинећи га здравијим и крепкијим.
- Зато нека свако пази на читање. Јер речи светитеља речи су Божије, а не људске. Нека их метне у срце своје и добро их чува, јер су речи Божије речи живота и ко их у себи има и чува имаће живот вечни. Наиме,када бисте сели за раскошну трпезу нико од вас никада не би показао немар, нити би задремао и не само да би узео колико му треба, него би се постарао да узме хране и за сутрашњи дан или да је разда пријатељима или сиротињи. А тамо где ce нуде речи живота, које оне што се њима хране чине бесмртним, реци ми зар је икоме могуће да спава и да буде немаран или да дрема и хрче, као живи мртвац? О, пропасти! О, неосетљивости и лењости! Ко седи за трпезом, а неће да узме од онога што се пред њим налази, јасно је да нема природно здравље. Тако и онај ко слуша божанско читање, а не ужива душом са неизрецивим задовољством у невештаственим и божанским речима, не испуњавајући мислено њиховом сладошћу сва чула, слаб је вером и није ни окусио духовне дарове, јер умире од глади и жеђи, премда је окружен благом. Јер као што мртвац не осећа када га омивају водом, тако ни он не осећа када га залију струје живе и божанске речи.
- Дакле, сви ви који у себи имате реч живота, који сте похитали да се нахраните овим хлебом, који нисте постали мртви него од мртвих живи, окусивши истински живот и стекавши самилост према ближњима, примивши је од самилосног Бога, не престајте да подстичете и молите и саветујете ближњега, ако је могуће, и све, него се постарајте да их као сопствене удове, а тачније као удове Христове и синове Божије, карате, кажњавате и разобличавате, не да бисте их ражалостили, него да бисте их ослободили од отачког гнева и негодовања, и не да бисте им наудили, него да бисте им донели велику корист, наводећи их да испуњавају вољу свога Бога и оца. Ако тако чините и ако свако од вас на тај начин свога брата подстиче на љубав и добра дела, убрзо ћемо сви ми узићи на висину врлина и показати се као они који испуњавају заповести Божије, те ћемо сви заједно достићи Царство Небеско у самом Христу Богу нашем, Којем приличи свака слава у векове векова. Амин.
Преузето из књиге Свети Симеон Нови Богослов – Сабране беседе, Београд, 2005.
********************************
Православна духовност – Михаил Кардамакис
Православно подвижништво
Православна духовност се поистовећује са православним подвигом и свој израз налази у њему. Изворни унутарњи живот није неко пасивно психолошко стање, него духовно напредовање и борба за стицање свих богочовечанских врлина. Подвиг представља искуствени садржај православне духовности, држећи је у стању трезвоумља и ишчекивања, покрећући је ка непрестаном узрастању и напретку. Православна духовност јесте акскетско искуство Цркве.
Православна духовност је подвижничка тј. не повезује се са фатализмом или магијом, већ са непрекидним болним и богатим искуством и сталним напретком. Међутим, сваки подвижнички напор остаје непотпун без Божанске помоћи Духа Светог Који је савршенство и пунота човековог постојања и живота и могућност оставрења сврхе и циља самог подвига тј. заједнице са Богом и обожења. Цијело Хришћанство, као православна догма и наравственост јесте пут борбе, непрекидно подвижништво. Етиком не зовемо приказивање крутих и објективних етичких начела и правила, сагласно којима човјек треба да дјела, него чување заповјести Божијих и подвизавање у христовим врлинама. Хришћански подвиг се не схвата као затворени и аутономни систем умножавања људских могућности, него као покушај преображаја и узрастања цијелог човјека по мјери дарова које Бог Духом Светим дарује људима. Подвиг је безусловна промјена људског бића путем благодати и обожења цјелокупног човјека љубављу Божијом. Ради се о току враћања у јединство и цјелосност људске личности, у потврду пуноте људске слободе, у тајну и духовни закон саборне љубави. Подвиг је најдубљи лични догађај, што се посебно види у борби са демонским силама и у борби за испуњење заповијести Божијих.
Подвиг као лични има црквени карактер. Мјера и критеријум подвига нису индивидуално расположење и одлука човјека, него воља Божија и благодат, које показује саборна истина и духовно искуство Цркве. Вјерник се подвизава као члан Цркве и дјела као саборни човјек, као човјек чија се индивидуална свијест саобразила саборној свијести Цркве. Подвиг не може бити ништа друго него црквена врлина и црквено дјеловање, став и правило Цркве. Подвиг је, међутим, лично учешће у благодати Цркве, могућност судјеловања у њеној саборној пракси или дјелатна заједница у животу цијеле Цркве.
Динамички карактер подвига
Живот у најдубљем свом значењу, јесте подвиг, а подвиг, у свом динамичном изразу јесте живот. Уколико одвојимо живот од подвига, свешћемо га на чисто биолошку, инстиктивну и статичку појаву. Уколико, пак, одвојимо подвиг од живота, спустићемо га до нивоа у коме ће представљати наметнуто или тиранско правило живота, спољашњи или мртви образац. У данашњим људским, историјским и козмичким условима подвиг може да промијени облике, али не и да изгуби постојани и јединствени циљ – заједницу и јединство са Богом, што сачињава човјеково крајње назначење. Посебно у нашем времену апотеозе среће и одрицања слободе, насиља и порицања љубави, хришћански подвиг поново пружа смисао људској слободи и љубави. Живот није добро у коме уживамо, него дар коме служимо, што заиста превиђају “становници градских и потрошачких средина.
Спасење човјека од „културе” може да дође од подвижништва, од царског стања човјека наспрам културе, или његовом владавином својим постигнућима.
в. Подвиг и савршенство
Савршенство које се са људске стране разумије као стално кретање и ток без краја,као “трајно „продужавање” и „ширење“, осгварује се само у Богу и јесте есхатолошки дар Духа Светог. Подвиг је израз слободне одлуке човјека да слиједи пут савршенства, пуноту есхатона. Подвиг се не поистовјећује са савршенством. Динамички карактер хришћанског усавршавања се не налази у техничкој страни подвига, која je односна и сродна са несавршенством и слабошћу пале људске природе. Усавршавање се налази превасходно и нарочито у усавршавајућем и обожујућем дејству Духа Светога, који потпомаже дјелима_и средствима подвига. Сврха подвига није људски успјех, него повратак_у природни, органски однос и везу са Богом.
г. Подвиг и љубав
Подвиг у Цркви не тежи казни и мучењу, не доводи до одбацивања и укидања људске природе, него стреми ка њеном исцјељењу, очишћењу, разрјешењу и ослобођењу од “сваке ствари која стоји као препрека истинитом животу, тј. од гријеха истрасти. ” Подвижништво je усмјерење живота које захтијева непрестано одрицање и трајно превазилажење себе, јеванђелски пут преображења и васпостављања људске природе и њених природних стремљења. Подвиг je пут који води до уподобљења Христу, до задобијања светих врлина и усвојења великих_дарова Божјих, све док човјек не постане” непропадљиви сасуд духовних дарова и док се не испуни Духом Светим. Подвиг и трудови јесу подвиг и трудови Христових врлина. Подвиг се врједнује, врхуни и усавршава у љубави према Богу. Он представља жеђ слободе која истинује у љубави. Сврха подвига јесте славословље Божје , незрециви брак са Љубљеним. Јединство са Богом jecтe плод силе љубави коју и je сам Бог ставио у срце човјеку, јаке и незадрживе жеље коју je сам Бог усадио у његову душу. Свети оци су сагласни да истинити подвиг не отуђује и не води у усамљеност, стога што његово дјело није само да помири и да уједини човјека са Тројичним Богом, него да помири и уједини људе међусобно. Сваки подвиг и борба који не доводе до љубави и смиреноумља , јесу сујетни, а крај њихов je некористан. Сваки подвиг, наиме, који нема љубави постаје стран Богу. Сви подвизи јесу припрема за љубав по Богу, која je покретач и исход истинитог подвига, као што je представљено у животима светих – великих пустињака и отшелника. Свети Василије Велики недвосмислено учи да држање правила и наредби и чување заповјести_Божјих, као и дејствовање__великих дарова преставља_дјело безакоња уколико нема љубави.
Д. Тјелесни подвиг
Стварање и спасење се односе на људску природу, на тајну цијелог и саборног човјека,
на његову цјелосност и онтолошку стварност, побијајући сваку двоначелну
антропологију, која супротставља душу тијелу, или потцијењује тијело у односу на
душу. Нови Завјет не угњетава тијело и не бори се против њега, будући да je на славу и благодарност Богу, већ против плоти и плотског мишљења, које je пад тијела и које je непријатељство Богу. Православни подвиг се не повезује са платонистичким или манихејским презирањем тијела. Он од6ацује „спиритуализам“ који тијело види као препреку, као нешто што нема везе са духовним животом, као нешто страно и спољашње истинској природи човјековој. Став: „Треба да убијем тијело, да ме само не би убило”, није библијски ни отачки, него платонистички и манихејски. Ниједна ствар коју je Бог створио није и која се користи
по Богу није зла. Зло није творевин а и нема мјеста у Божјем свијету. Подвиг има непосредни однос са човјековим тијелом. Тијело, наиме. учествује у подвигу духа како би земља тијела постала чедна. Тјелесни подвиг не тражи бол и невољу, него отпорност и уздржање, отпор у неприликама и пажњу срца у ономе што је суштинско. Циљ тјелесног подвига je да се умири побуна тијела, да се подигне из стања пада и “отуђености, те да постане сарадник у благодатном преображају и обожењу. Подвиг треба тијелу да помогне да одговори на божанствени призив, да се јави као обиталиште славе Божје и као храм у човјеку гдје обитава Дух Свети. Могли бисмо на крају да поновимо да се тјелесни подвиг не_окреће против тијела, негопротив тјелесног размишљања и његових противприродних покрета, непотребнкх
захтјева бесловесних жеља, безличних ужив ања, једном ријечју – против страсти.
Ђ. Подвиг и пост
Пост je један од класичних облика подвига и главни израз тјелесног подвига.
Пост је израз нашегстварног смирења, одсуства увјерености у саме себе и сопствене
врлине и истовремено, свједочанство наше истинске слободе да се отворимо прије
свега за разумијевање сопствених немоћи и осјећање грјеховност пред благодаћу која
нам је дата и пред дуготрпљењем Божјим. Стога пост задобија духбвне размјере и
његови плодови јесу духовна постигнућа. Он je супротност стомакоугађању и
пијанству, који се ослањају на_самозадовољство и апсолутизам природе и на њено
отуђење у чулном уживању и тјелесном мудровању. : Истински пост јесте ослобођење од зла, разрјешење од свих неправедних веза. „Какву корист имаш да постиш тјелесно, а душу своју испуњујеш мноштвом зала”. Данас би пост могао да буде одбацивање изобиља и расипништва потрошачких добара и да постане пут праведности, која још увијек није достигнута.
ПОДВИГ И ПОКАЈАЊЕ (ПРЕУМЉЕЊЕ)
а. Покајање као непрекидни подвиг
Подвиг je искуство покајања, а покајање се изражава у подвигу и са подвигом. У међусобном прожимању покајања и подвига, _правило покајања јесте да задобијемо осјећање грјешности и да схватимо своју немоћ, што нас припрема и води ка тражењу благодати Божје и Његовог одговора. Уколико je гријех трајна пријетња ропства и отуђења човјекове природе, покајање je једина благодат и могућност ослобођења и искупљења од гријеха, васпостављања човјекове природе за Бога и живот у његовој благодати. Покајање није само једна врлина, прелазни тренутак, привремени степен, дјелимична или пролазна појава коja може да се ограничи или заврши, него_подвиг који се остварује као стање живота, постојано и трајно, природно и свакодневно дјелање душе. Покајање je начин благодатног живота. Покајање није сображавање закону, него потресни сусрет са Христом, преображај љубави унутар огња Духа. Хришћанство се одвија у распону између живота покајаног и непокајаног разбојника.Покајање je непрекидни_повратак Богу, непрекидно тражење и откривање Љубљеног, трајна жеља и јака чежња._Покајање je веће од сваке врлине и његовом дјелу нема краја. Оно одговара свима и увијек и грешнима и праведнима, свима који стреме ка спасењу. Не постоји граница савршенства, стога што је оно уистину без краја.
б. Благодат после крштења
Покајање je прва заповјест коју je Бог дао човјеку после пада. Гријех није ни почетак нити крај човјека и његовог живота. Почетак и крај јесте Бог и наше успокојење у Њему. Покајање je безмерна могућност и бескрајна благодат која свједочи о самопознању и самосвијести, повратку у изворни и прави живот, препуштању Божјој милости и човјекољубљу, превазилажењу гријеха и безнађа које искушавамо када се затварамо у себе или када се уздамо у људске способности, Горе од гријеха јесте безнађе. Велико искушење погибије човјекове јесте безнађе, одсуство повјерења у Бога_и Његову самилост. Покајање као и крштење заузима мјесто првине новог живота, новог стварања у Христу. Покајање оживотворује умртвљеног гријесима. Оно je обиљежје препорода, побједе Васкрсења већ овдје очима видљиво. Kpштењe и покајање таинствено остварују онтолошку промјену човјека путем његовог учешћа у смрти и Васкрсењу Христовом. После благодата светот крштења људима је дата благодат покајања тј. обнове крштења, другог крштења, крштења покајања. Узрок пакла_човјековог неће бити гријех, него одбијање_понуђене Божје љубави у Христу, Божјег милосрђа и човекољубља ко]е усвајамо једино покајањем тј. преокретом. Подвижничко искуство благодат покајних суза сврстава у облик крштења. Крштење добијено у дјечјем узрасту ми смо упрљали, а сузама га поново чистимо. Благодатне сузе које употпуњују покајањае јесу свједочанство дасмо достигли бестрасност јесу почетак вјечног живота. Уколико се не очистимо крштењем суза и уколико не плачемо због грјехова наших, значи да нисмо били послушни заповјести покајања, позиву на дјелање које усредсређује нашу пажњу на измјену на боље и чува нас од сваке упечатљиве бриге, запостављајући став да не постоји ни једно зло које се не разрјешује сузама покајања.
Покајање и смирење
Покајање и смирење се међусобно прожимају. Покајање јесте један вид смирења. Смирење за сваку врлину јесте оно што je со за сваку храну. Без смирења сва наша дјела су сујетн као и све врлине и све дјелатности наше. Без смирења човјеково дјело не може да се усаврши. Читава наша борба и подвиг бивају стога да човјек задобије смирење, да се ослободи од мучитељног ja и исцијели од самољубивог идолопоклонства, да се ослободи од кривице самољубља које је мајка свих страсти, да прими благодат Духа Светога, па се ослободи и врати Богу . Подвижничко смирење поистовјећује са савршенством. Савршенство јесте дубина смирења. Познање самих себе ми остварујемо дубоким осјећањем грјешности и увиђањем немоћи људске природе. Човјек који је_успио да сазна мјеру своје немоћи постигао је савршенство смирења. Смирење. По својо природи није ништа друго него истинито познање и стварно осјећање самог_себе. Смиреноумље се састоји у побједи умишљености и високоумља, неразборитости и дрскости, стога што су многи који су узвисивали себе постали унижени. Смиреноумље се састоји у човјековом сматрању себе последњим и грешнијим од свих. Смирен и смиреноуман јесте онај ко je побиједио свако искушење само довољности и изобиља, сваку идеју самооправдања и самохвале, ко заборавља добра дијела и молитве и све муке своје, ко дјела и ко се не cjeћa свега урађеног како се не би поносио знајући врло добро да због своје несређености и муке, не може никад ништа савршено и чисто, беспрекорно_и богоугодно (што je иначе дужан) Богу да принесе.
Данас кад нас умара усамљеност, само нам дубоко смирење долази у помоћ, препознајући дубоку немоћ човјека оно му омогућује да стави пред Крст цјелокупно своје биће и да Христос изненада умјесто нас подигне угњетавајуће бреме.
г. Покајање и исповијест
Покајање и исповијест представљају два ступња једне исте тајне. Од покајања се тражи да се изрази у исповјести, у изношењу и испољавању кривице и злат и да се запечати са опроштајем и остављањем грјехова. Остављање грјехова, које заокружује покајање,није могуће без исповиједања. Исповједање се, наиме, назива и набрајањем Божјих доброчинстава у духу захвалности од стране оних коме су добра дјела учињена и признања зала учињено од оних који су их починили.Онај ко се исповједа јесте човјек који има самосазнање и смирење, који je престао даводи монолог са сагрешењем и са својом кривицом. Јединствени значај исповјести налази се у духовном ослобођењу и испјељењу, у помоћи човјеку да превазиђе своју недостојност и да се благодаћу Христовом исцијели Увјерење у таинствено опроштење грјехова захтјева присуство једног свједока, исповједника или духовника. Он својим присуством и улогом у вришењу тајне пројављује невидљиво присуство самог Бога и Његовог човекољубља, свједочи о дијалогу грјешног човјека са милостивим Богом, о проштају грјехова и покајниковом повратку у заједницу Цркве, у којој треба да стекне покајање. Тајна покајања или исповијести јесте тајна Божије благости и човјекољубља. Средишњи догађај православне наравствености није правичност, него љубав Божја,
СВЈЕДОЧЕЊЕ МОНАШТВА
а. Смисао монашког подвига
Монаштво није безбрачност ради неке друштвене дјелатности, него подвиг у најизворнијем и најпотпунијем његовом изразу. Оно не представља покрет мимо Цркве или изнад Цркве, већ тијело од њеног тијела и њену похвалу. Монах je узор сваком хришћанину. Монах je онај ко се држи само Божјих заповјести и ријечи у свако вријеме, на свком мјесту и у сваком послу. Бити монах значи значи непрестано приморавати природу и неуморно бдјети над својим чулима. Монашка пракса открива подвиг и саопштава истину да je призив у савршенство свецјело одбацивање себе, цјеловито завјештање и приношење бића и иметка, слободна одлука да, горећи жељом за тражењем Царства Божјег, голоруки слиједимо голоруког Христа. У црквеном предању монашки подвиг јесте „осма” тајна Цркве, која вјечни живот показује присутним и дејствујућим у овом свијету, која oвдје и сада покаује стварност живота. Монаштво, отшелничко и киновијско јесте свједочење у Христу и кроз Христа и свакодневно мучеништво савјести. Монах се сараспнње и сапогреба и саваскрсава са Христом. Споља гледано, стање отшелништва и монаштва јесте одречно, док се у суштини ради о превасходно потврдном напору, чији je утицај на поновно успостављање и поредак друштвених вриједности потресан. Стварни подвиг Цркве оваплоћен у монаштву , превазилази свако одрицање и очајање, границе световњачке стварности и наде, постајући ишчекивање и прирема за долазак Господњи, очекивање преображења свијета у Царство Божје, што се одвија овдје и сада, као предукус радости, љубави, преображаја и васкрсења.
б. Послушност, сиромаштво, девственост (здравоумље)
Послушност, сиромаштво и девственост јесу три монашка завјета или врлине које представљајуј срж монаштва и чине потпуним динамички смисао монашког подвига. У њима се кристалише и возглављује монашко искуство. Монаштво показује саборну духовну појаву и правило живота. Оно je учитељ одрицања и превазилажења, без чега не можемо да постигнемо смисао и своје назначење. Послушност није одбацивање личне слободе, будући да се не поистовјећује са сервилношћу или понижавањем, који лишавају човјека слободе и потцјењују га. Напротив, послушност je потврда и мјера истинске слободе, могућност да монах или вјерник постигне висок степен слободе, скоји се поистовјећује са чистотом разума. Послушност je повратак природној и цјеловитој преданости Богу, тражење воље Божје и савршено послушање Њему, чиме постајемо слободни и цјелосни. Послушност је противотров прародитељском грјеху, одбијање властитог мудровања и воље. које ослобађа личност од индивидуалних свеза и поново чини могућом заједницу са личним Богом. Сиромаштво нам дарује слободу не_да бисмо могли да чннимо све што хоћемо, него да бисмо завољели Бога свим cpцем, ближње као себе саме, да бисмо истиновали у љубави и са љубављу. Сиромаштво je подвиг на путу задобијања чисте молитве и уподобљења Богу. Оно je неугасива жеђ да постанемо слични Христу, који „нема гдје главе склонити”. Са одбацивањем новца и добара, посједа и ствари, душа монаха постаје безбрижна и стиче могућност да се окрене себи, те да се, уистину слободна, врати Богу. Сиромаштво je, дакле, прихватање потпуне немаштине. Оно je отвореност за планове Божје, пророчко предосјећање које не жели ништа да зна, нити хоће да слиједи било кога усвијету осим Слова, те које не жели ни једно власништво осим надахнућа Духа Светог. Монах у подвигу нема за циљ да себе остави да умре, него да сведе вештаствене захтјеве на најмању мјеру, тј. само да преживи. Незаситост стицања не оставља слободно вријеме за самопознање и испитивање савјести, за молитву и зрење Бога.
Девственост јесте живот „по образу” Исуса, завјет којим се присаједињујемо Христу у коме, се врхуни наш живот и који нас чини цјелосним.
Није могуће задобити савршену врлину чедности, уколико претходно нисмо задобили
истинско смиреноумље у срцу. Дужни смо не само да се уздржавамо тијелом, већ и да
срце скрушавамо честим покајањем, које је праћено уздасима, како би нам пошло за руком да пећ свог тијела угасимо росом Светог Духа.
Подвиг девствености ослобађа_ од тјелесног утицаја, поновно успоставља личну цјелосност и доживљава се као непрекидно пребивање v љубави Божјој. Он свој врхунац има у девствености срца – у љубави.
“Слично се може говорити и о брачној чистоти, која није супростављена монашкој чедности. Брачна љубав je позвана да побједи стару плот и да у њој открије нову у којој јединство два бића (мужа и жене) нема за циљ губитак девствености, него њено остварење, тј. њену цјелосност. Брачна љубав превазилази подјеле и супротстављеност мушког и женског.
Црква осуђује оне који се одлучују на монаштво стога_што се гнушају или осјећају одвратност према браку и охоло га потцјењују.
Наведени православни став налази возглављење у личности Богородицеи била je девствена иако је била_обручена за мужа и сматрана је способном за служење, у икономији спасења. И девство се поштује и брак_се не изругује.
Монашка светост и брачна чедност не представљају супротности у простору једне и нераздвојне православне духовности. Они су двије стране Тавора гдје је циљ и једне и друге јесте задобијање Духа Светога.
в. Монаштво и човјечност
Монаси су пријатељи и учитељи људи, свједоци и проповједници човјечности. Подвиг и борба монахе богате осјећањем људске трагедије и несреће и истовремено силном чежњом за слободом и остварењем цјелосности у Богу, обогаћујући их жељом за покајањем и обновом која се, као што смо истакли, изражава у снажној тежњи за благодаћу, у снажном стремљењу и жеђи за Богом и Његовим Царством. Монах није натчовјек и монашки подвиг се не тумачи као систем или техника стварања натчовјека.
Монашки подвиг свједочи да заједница човјека са Богом, његов повратак и оцјелосњење у Богу – не могу да се остваре са његовом палом и отуђеном природом. Монаштво треба да пројави дубоко човјекопознање. Његова духовност се препознаје у његовом снажном човјечном карактеру. Особеност монашког човјекољубља има извор и мјерило у схватању човјека по Богу и љубави Божјој: „Немогуће je да онај ко воли Бога и сваког човјека не воли као себе самог”. За монаха je главно везивање за Христа. Међутим. без љубави према ближњем нико не може бити пријатељ Христов.
Дјело истинског монаштва je заиста богочовјечанско дјело, које не одваја и не супротставља Бога човјеку и обрнуто, дјело које не уједињује само човјека са Богом, него изражава истину Тројичног Бога међу људима и у човјечанству. Ријеч јео дјелу које се не исцрпљује у покушају индивидуалног спасења (што би образовало искривљење јеванђелског и отачког предања), већ се изражава као бол и жеља за саборним спасењем, као молитва и ишчекивање да се спасе свијет, сва земља и сви људи.
ТРАГИЧНОСТ ДУХОВНОСТИ
а. „Узак и тијесан пут“
Разноврсне препреке и честа искушења дају подвигу и духовности динамички карактер. „Савршен je онај ко вољна искушења побјеђује уздржањем, а невољна подноси са трпљењем”. Удобан духовни живот и лако задобијање савршенства јесу појаве туђе и непознате православној духовности. Пут Божји je свакодневни крст. Стога нико није успио да се са лакоћом попне на небо. Јеванђеље не говори о етосу удобности и сигурности, него о опасностима и ризицима. Онај ко хоће да задобије небеске дарове, било да je световњак или монах, треба да поднесе многе невоље, искушења и жалости (што све има значење жестоке зиме) да би сакупио плодове Духа Светог.
Благодат и плодови убирају се у тешким и суровим околностима. Онај ко ходи путем савршенства и врлине без брига и искушења, лови сујету и таштину. Богочовјечанска сарадња, сусрет слободе и благодати остварује се у трагичним боловима и борби, у тешкоћама и опасностима, у испитивањима и искушењима. Христова искушења у пустињи понављају се у саблажњивим обећањима са циљем да се уништи хришћански образ у човјеку и да се његов живот испразни од божанствене пуноте. Најжалосније je што je данашњи човјек у лудости своје хвалисавости због безусловне слободе и независности, заборавио како да се суочи са опасностима и како да побједи искушења, те постао неспособан да се супротстави „чудима” антихриста, која га понижавају и изигравају.
б). Тајна препрека и искушења
Препреке и искушења ма које име носили не могу се поистовјетити са гријехом или губитком човјека. Треба да пристанемо на невоље, да се предамо на испитивање, да не бринемо због препрека и да се припремимо на искушења. У противном ћемо у сличним околностима вјеровати у себе саме, изгубити сјећање на Бога и пасти у гријех. Апостол Павле нам je оставио предање да не треба да се хвалимо врлинама и успјесима него немоћима и слабостима, невољама и страдањима нашим, стога што са њима и због њих постајемо обиталишта благодати Христове. Бог чини доброчинство онима који воле да су с Њим и у искушењу што je свакако парадоксално за рационалну и егоистичну етику. За духовни живот je важна борба са искушењем које ни у ком случају не треба да потцјенимо нити да их фаталистички поричемо. Њих треба суочити са вјером и смиреноумљем са молитвом и трпљењем и изнад свега са благодаћу и човјекољубљем Божјим. Истински духовни развој и узрастање, побједа и тријумф налазе се у увјерености да je Господ присутан у човјековкм невољама и борбама. Осјећање наведеног надзора човјека спасава од страха и фаталистичког самопредавања страстима и искушењима, од самопоуздања и мита самоспасења, уводећи га у бескрајне могућности вјере, у препуштања Богу који подиже мртве. Бог попушта искушења и препреке у духовном животу да би људи задобили искуство и силу да га разумију да схвате његов промисао о њима будући дасе од искушења стиче мудррст. Искуством разумјевања Божјих тајни које се посебно препознају у искушењима човјек задобија храброст и постаје неустрашив. Правило je да je искушење корисно за сваког човјека. Пут ка Богу je пут самопревазилажења и личне борбе услед чега схватамо одлучни значај препрека и искушења.Нико неискушан не може ући у Царство Небеско. Вриједно je да се сјетимо тумачења светог Кирила Јерусалимског прозбе: Не уведи нас у искушење, из молитве Господње. Она не одриче велики значлај искушења за духовни живот, већ изражава молитву Господу да не потонемо у искушењима и да се не удавимо тјелесно и духовно, да пређемо њихову бујицу не утопивши се у њој. Искушење наиме подсјећа на тешко савладиву бујицу.
в. Бол – једно ново откривење
Искуство живота и духовности као и тајна препрека и искушења откривају се у
цјелокупном битијном смислу и трагичности у болу и са болом. Цивилизован човјек на сваки начин покушава да запоставља бол и његов искупитељни значај.
Бол или патња je стварност историје која се суштински веже са животом сваког човјека, а нарочито вјерника. Уз помоћ_бола_постоји и напредује лична савјест која је знак човјекове дубине и изворности његовог живота. Без бола човјек се спушта на ниво животиње и живот постаје скотски. Бол је најдубља тајна будног постојања, таинствени пут остварења слободе, пуноте слободе у Богу. Бол или Крст јесте пут и Јеванђеље Христово који хоће да смо му пријатељи а не робови, да смо слободни. а не усрећени. Речено, наравно не значи да треба да стремимо ка болу предајући се патњама или мукама, нити треба да сматрамо да њима пружамо задовољење Богу и поткупљујемо Његову штедрост. Бол и патње не треба да схватамо као начин исправљења сопствених сагрешења и за добијање спасења. већ да не можемо бити слободни од самих себе и да не можемо себе дати Богу и људима без крста који провјерава и очишћује људску снагу преображавајући je у жељу за слободом и љубављу. Слобода и љубав јесу бол и Крст. По Светим оцима бол у наш живот улази са rpиjexoм и преступом који су управо злоупотреба и укидање слободе. У подвигу и покајању, трпљењу и смирењу, са чежњом и љубави према Богу, бол задобија мистичну дубину и сотириолошки смисао. Сваки богољубиви човјек лако подноси бол. Јер превазилазећи бол и смрт, неправду и невино страдање, ми исправљамо своју палу и страдалну природу. Закон духовног живота јесте лично учешће у болу другог, сапатња и састрадавање са ближњим. Јединствено тумачење и последњи одговор на проблем бола и на цијели паћенички удио човјека јесте дјелање Божје које бол и невољу чини простором свог дејства и присуства. Превазилазећи сваку логику и нелогичност, бол са кенозисом Божјим постаје ново и чудесно откривење: Страдајући Бог обитава у срцу страдалног човјека и човјек се искупљује у срцу страдајућег Бога. Бог са својим болом као-крсном смрћу узима наш удио, подиже наш крст, дијели наш бол и страшна страдања, прихвата муку и освећује нашу патњу.
Гријех и страсти
а. Осјећање гријеха и духовност
На вратима овога живота са јасним подвижничким смислом и значењем исписане су ријечи: Познај себе. Познати себе у православној духовности се не доживљава и не тумачи само као једноставан повратак себи, као ограничење на самодовољност, на откривање индивидуалних могућности и на затварање у свијет самозаконитости. Данас философија износи став: Други су наш пакао. Стога смо посебно дужни да посвједочимо да се наш основни подвиг састоји у самопознању и самоукорјевању будући да у стварности ми стварамо пакао за друге. Познање себе не значи увјереност у себе него увјереност него увјереност у свемоћ љубави Божије: Познање наше окајаности без познања Бога рађа безнађе. Свети Исак Сирин говори о снази очајања за самог себе као знаку истинитог самопознања. Бог своју силу показује управо у околностима кад човјек своје спасење полаже на Њега. Јер човјек никад не задобија искуство Божје силе у стањима спокоја и удобности. Најдубљи смисао самопознања јесте осјећање гријеха. Трајно сјећање на гријехе и одговорност за њих, жалост и сузе и наравно њихово искорјењивање и одбацивање доприноси усељавању смирења у нас. Они и Бога усељавају у нас враћајући нас првобитној красоти и врлинском животу. Правило духовности јесте да човјек себе види све грешнијим уколико се више приближава Богу. Ријеч je о самопознању због кога ће Бог човјека (који га посједује) излијечити и дати му опроштај. Посебна саблазан и искушење јесте бавити се туђим гријесима, запостављајући своје што води отуђењу од јеванђелске истине и изопачењу јеванђелске наравствености. Наше духовно предање настоји на савјету да свакк човјек понесе бреме туђих грјехова и да се сматра одговорним за друге. Други je мој брат, као што исповједа свети Нил Подвижник, дио мог тијела. У библијском и отачком предању гријех се доживљава и описује као немоћ и слабост људске природе која се отуђила од Бога. Тајна јелеосвећења свједочи о ономе што се налази у срцу свих светих тајни: Бесконачну величину и бескрајно милосрђе Бога који je послао јединородног Сина Господа нашег Исуса Христа који све болести наше исцјељује и који нас искупљује од смрти. Ми чињеницу грјеховности наглашавамо да бисмо се приближили опипљивим и личним размјерама препрека и искушења, да бисмо открили дубину и бескрај људскје трагедије и немоћи које снажно продиру у ток духовности, у дјело самопознања и у све људске дјелатности. Гријех и зло не долазе од спољашње упрљаности него од унутрашњег неуспјеха, од изопачености воље. Дакле, гријех се побјеђује само са унутарњом измјеном и промјеном докј се покајање пак запечаћује благодаћу у Светим Тајнама.
б. Трагедија гријеха
Гријех није неко постојање поред других постојања, нека природа или ипостас супротстављена благости Божјој. У стварању Божјем не постоји ништа што би било зло, неко суштинско, природно или ипостасно зло, па ни сам ђаво. Гријех се, такође, не схвата символички, законски или правно, тј. као преступ Божје забрањујуће заповјести. која би одређивала однос између Бога и човјека. Гријех, дакле, није преступ који изискује Божји гњев и чије исправљење захтјева удовољење Божјој правди. Православна теологија стварност гријеха схвата и тумачи онтолошки. Гријех je догађај у коме учествује цио човјек. Он je потрес и пад човјека испод свог бића, изван Божјег живота и славе, пад са пута савршенства и обожења. „Противприродно стање” (као последица слободног, али погрешног избора између живота и смрти) возглављује одређење гријеха и представља његов онтолошки карактер, Гријех се онтолошки повезује са непостојањем стога што од природе (Божје) ништа није зло. Врлина je за човјека природна, а зло противприродно. Гријех – зло јесте укоријењен у човјековом произвољењу, у изопаченој или самозаконитој вољи, у похоти срца или у људској слободи. Гријех je нови пол, супротан образу Божјем, фантастичан и непостојећи по себи, али стваран за вољу… Гријех улази на мјесто гдје би требало да влада благодат. Умјесто Божје пуноте он отвара бездан којим крвари творевина Божја., Вољом човјековом се, дакле. отварају врата пакла. Гријех je стање бића у трагичној раздвојености и одјељености од извора живота – од Бога. Гријех je један вид безбожја, покрет без Бога и против Бога, порицање Бога. Гријех води ка самокажњавању, самоосуди, самоуништењу, самозатварању човјека у усамљеност и безизлаз, води ка слабости и немоћи, самопредавању смрти, коју човјек бира умјесто живота. Гријех je сам пакао у човјеку који га бира умјесто Царства Божјег и који je плод избора ђавољег не, умјесто Божјег да. Светоотачко искуство свједочи да душа која замрзи гријех и која по својим моћима усвоји врлински живот, усваја благодат Духа Светог која ће преобразити њен живот, те постаје сва нова и пресаздана.
в. Поробљеност страстима или „љубав према свијету
Грешне страсти нису урођене људској природи. Она je створена бестрасном. Страсти су узгредни и последични, противприродни додаци у души, који се јављају као загађење и слабост. Грешне страсти немају свој корјен у људској природи, већ у људској вољи. Зло уопште не постаје стварност без воље. Воља je суштина која злу даје привид постојања и која га поставља као препреку заједници Бога и човјека. Страсти сачињавају мучење и казну бесловесне, безумне, изопачене и окајане душе, која се одвојила и отуђила од Бога и Његове воље, која je прогнала Бога и пристала на демонску обману и безумље. У православном предању страсти носе карактеристичан и широко схваћен назив „свијет”. „Свијет” који треба одбацити јесте грешност која сачињава опште обиљежје и карактер пале људске природе и „рај” страсти. Ради се о садашњем вијеку преваре, вијеку плоти, плотском мудровању и плотском владању, жељама и хтијењима која се боре са Богом и непријатељски окрећу против Њега. Гријех je демонизам и обмана демонска која гуши и усмрћује духовни подвиг и живот. Одбацивање „свијета” значи исцјелење побуњене људске природе помоћу покајања и благодати. Мржња прeма свнјету јесте љубав према Богу и љубав према свијету непријатељство према Богу.
НЕПРИЈАТЕЉ ЂАВО
а. Ћаволска превара и људска слобода
Оваплоћујући хулу, охолост и прелест, ђаво настоји да уђе у историју као богоубица и човјекоубица, као превара и лаж небића, као туђин и паразит, који извргава руглу творевину и човјека. Начелство ђавола je приземно. Његова власт над бићима није стварна. Бог испитује слободу бића допуштајући искушења. Бог садејствује и помаже човјеку да пројави Његов промисао о њему. Ђаво искушава оне који се охоле непристојним мислима због њихове уображености и гордости, прорачунатости, неодлучности и двоједушности. Искушење и борба коју ђаво води није никада изнад човјекових сила, не принуђује његово самовлашће и не угрожава његове природне помисли, којима он, по Божјем установљењу, слободно располаже. Сила Ђавола није принудна, него увијек зависи од наше слободе. Ђаволу и демонима je допуштено да нападају човјека, премда немају снагу никог да принуде. На нама je да одговоримо на напад. или да не одговоримо. Коријен гријеха и страсти не налази се просто у злоупотреби људске слободе, него у демонским помислима и искушењима, која могу да изопаче и извргну руглу људску слободу. Ђаво je први започео побуну против Бога и први изопачио личну слободу. Он оваплоћује могућност побуне и стога и јесте искушење човјеку. Побуна човјекове слободе против воље Божје десила се по наговору ђавола. Препреке и искушења, која имају за циљ да човјека баце у гријех и да га сурвају у страсти, јесу дјелатности и дјела сатане и његових демона. По промислу Божјем демонима je допуштено да нас нападају и искушавају нашу вољу како би нам се открило шта je самовласност. Свети Симеон Нови Богослов учи да крштење не одузима самовласност и самопроизвољење, већ нам дарује слободу да тиранија ђавола без наше воље не би управљала над нама.
б. Духовност и демонологија
Ђаво кроз личност и слободу човјека даноноћно војује против закона и воље Божје. Он je човјекомрзац стога што je богоборац. Видјевши човјека по образу и подобију Божјем и не могући да дирне Бога. он je све своје лукавство излио на на Његов образ (тј. човјека), као што гњевни човјек гађа слику, јер не може да гађа цара, тј. ударајући дрво које није истовјетно са царем. Ђаво не ствара него преиначује и уништава творевину. пустоши и поништава стварност. Демони узимају различите облике и нападају нас сагласно са навиком страсти, која влада и дејствује у нашој души. Ипак, искушења и препреке, које демонске силе постављају човјеку на путу ка обожењу, могу да допринесу духовном напретку и усавршавању. Бог рат са демонима не допушта без одређеног циља. По светом Максиму речено допуштење се догађа из пет разлога: Прво да бисмо постигли разликовање врлине и зла, борећи се и оранећи се. “Друго, да бисмо имали сигурну и неизмјенљиву врлину, задобијајући je кроз борбу и треће, да научимо да не мислимо високо о себи, него да, напредујући у врлини, имамо смиреноумље. Четврто, да са највећом мржњом замрзимо зло што нас искушава. Пето изнад свега, да, када постанемо бестрасни. не заборављамо своју слабост, као ни силу Онога ко_нам je помогао.
Порицање ђавола иде упоредо са одбацивањем Бога. Порицање демона истозначно je са одбацивањем икономије Сина Божјег. Све до коначног укидања власти ђавола, вјерник je позван да бди, да се бори и да се суочава са противником, Вјерник у борби треба да сачува чистим крштење и снагу вјере у Христа и његов Крст, у Божанствено причешће и Ријеч Божју, да сачува дјелатно смирење и дар покајних суза и изнад свега. да сачува цјелосним страх Божји, стога што се само са њиме истјерује сваки страх и стога што се не боји никога онај ко се боји Бога. Човјек je у блкзини сатане када се очарава вјештином његове игре, када одриче иетину и заступа лажи, када му слобода постаје неумјереност, а логикаму прелази у безумље. Изгледа да смо заборавили да гдје -нема Христа, има демона и да се правилне мисли кваре и изопачују у присуству демона. Хришћани су позвани да са потпуном увјереношћу дају одговор. да je „већи Онај који je у њима, неголи који je у свијету”.
ЗРЕЊЕ И ДЈЕЛАЊЕ
- СПРЕГА ЗРЕЊА И ДЈЕЛАЊА
а. „Зрење са делањем и делање са зрењем”
Циљ подвига јесте достизање врхунца у зритељном и дјелатном животу, трудољубиво извршавање заповјести и врлина Христових. Ca подвигом се открива најдубљи смисао бића и ствари. Хришћански живот се одликује „рјечју и дјелом”. Он je спрега теорије и праксе унутар нове могућности и видика откривења спасења у Христу. У подвижничком искуству и предању, теорија и пракса постоје нераздвојне и дејствују узајамно се прожимајући као двије могућности једног и истог тока остваривања човјекове заједнице са Богом. Зрење и дјелање образују нераздвојни, органски спој и јединство: „Душа и тијело заједно чине човјека. Слично су и дјелање и зрење једно”. Зрење и дјелање јесу два вида живота који су сједињени међусобно, премда се као засебни дјелови и разликују. Предање свакако свједочи да je дјелање за многе, док je зрење за малобројне. И у човјеку зрења и у човјеку дјелања, који се срећу кроз откривање свог знања, у плодоношењу дарова за Цркву – борави Господ. Искуство таинственог и подвижничког живота свједочи да се спрегом зрења и дјелања возглављује и поново успоставља цјелосност, свеукупност и пунота човјекове личности и да се долази до плодапоновног проналаскасмисла и испуњењачовјековогназначења. Потпун je онај ко остварује дјелање са знањем и зрење са дјелањем. Спајање дјелања и зрења, најдубље међусобно прожимање у коме je зрење обасјано врлинама, а дјелање просвећено. божанственим мислима, показује нам пут за задобијање спасења, који су прокрчили и следили наши свети оци. Подвижничко предање чува увјереност да се зритељна знања без дјелања нарушавају и да дјелање без зрења постаје беживотно. Онај ко раздваја једно од другог, или je знање претворио у безлично маштање, или je од дјелања начинио идола.
б. „Дјелање – усхођење ка зрењу”: пут до Бога
Зрење јесте духовно гледање и искуство. нова могућност знања и разумјевања тајни и узрока скривених у стварима, могућност која je плод сусрета чистог срца човјековог са Духом Светим. Тек кад човјек постане власник речене способности, моћи ће да „гледа” Бога, што представља највише достигнуће коме нас зрење упућује. „Плавни предмет” зрења јесте нетварна слава Божја. Гледање Бога није само резултат дара Божјег, него и плод личног напора и сарадње човјека у дјелу усвршавања по Богу, плод подвига, покајања и повратка себи и Богу, божанственој љубави и непрекидној молитви. Зрење je истински плод дјелања, као што je и дјелање савршен плод зрења. Идемо ка Богу и ка обожењу, извршавајући Божје заповјести, које се возглављују и усавршавају у новој заповјести о љубави. Два битна обиљежја нашег црквеног предања јесу дјелање и зрење3 или свети живот и прававјера. Важно je да су зрење и дјелање приљубљени једно уз друго и да су неопходни за напредак и савршенство духовног живота. Зрење нас узвисује и уводи у светињу над светињама, враћајући ум Ономе са којим je сродан. а дјелање прихвата Христа. служи му и љубав мјери дјелима. Важно je, такође, да зрење и дјелање иду ка истом корисном циљу. да воде и узвисују ка Богу, ка Ономе ко их савршава и усавршава.
- ВРЛИНЕ И ДУХОВНОСТ
. Богословски корјен врлине
Врлине или добра дјела свакако нису људска постигнућа, дјела достојна награде, нити обавезе автономне етике. Оне не представљају један начин природног живота или неке навике, већш живот и дјела у благодати и са благодаћу, добро и лијепо као плод богочовјечанске сарадње. Човјек има врлине када испуњава јеванђелске заповјести, које не значе насиље, него благодат и силу Божју окренуту ка човјеку: „Без чувања Божјих заповјести човјек не напредује ни у једној врлини”. За православну етику je карактеристично да врлина није пројава многих и различитих дјела, која се оставрују у тијелу, већ срце пуно мудрости, у пуноти своје наде. Ниједно људско дјело није етично или врлинско без доброг промишљања и чистог срца које гори љубављу, без покајања и окретања Богу, преображаја и обнове човјека у Христу. Врлине нису дјела достојна плате, нити дјела којима се човјек спасава. Ca њима не рачунамо на надокнаду и награду, него да уз помоћ њух сачувамо чистоту која нам je дата са крштењем у смрт и Васкрсење Христово. Врлине су дарови, поклони, доброчинства Божија онима који не живе више себи, него Ономе који за њих умре и васкрсе. Свако знање и свака врлина и сила јесу благодат Божја. Свако добро и свака врлина јесу од Бога. Врлине су љубав вјерника у тражењу и остварењу намјере и воље Божје, у одрицању од сопствених замисли и воље, која обично води у страсти и ропство. Оне образују почетак спасења човјека, које je дјело благодати Божје. Искуствени пут врлина подразумјева познање човјечје слабости и немоћи. Бог je почетак. средина и крај сваког добра и сваке врлине. Вриједност православног подвиха и правила православне духовности, која нас чува од гордости и сујете. човјекоугодништва и лицемерја, јесте у истицању да Бог започиње сваку врлину, као што сунце у дан уводи свјетлост. Чинећи врлину сјети се Онога ко говори да без Њега не можете чинити ништа. Свако добро бива од Господа по икономији.
б. Свједочење врлина
Не постоји духовност без етике, нити етика без врлина. Задобијање врлина и напредовање у њима свједочи о динамичком карактеру духовности, која не може да се ограничи на неодређену и пасивну унутрашњост (душевност) или на многорјечитост лијепих и побожних ријечи, које би и ђаво могао изговорити. Врлине садрже мјерило духовности, које представља историјску праксу и дјелање, одлучно и снажно ширење и кретање од вјере ка љубави. Оне су свједочанство да човјек ходи јеванђелским путем кстине и благодати, пошто je побиједио свако искушење самодовољности и одазвао се на Божји позив за освећењем и спасењем. Сето Писно назива и описује врлине „путем”. Врлине пројављују жељу и одлуку вјерног да буде у Христу. да постане чокот који, налазећи се у винограду. доноси многи плод. Остваривање заповјести шш врлина Божјих говори о дјелатној одлуци вјерног да свједочи праву и живу вјеру, да снажно воли Бога и да му угађа, да учествује у благодати и дару новог живота Христовог и Његове Цркве, да учествује у благодати, имајући удјела у црквеној заједници, у самом бићу Божјем, будући да свака врлина значи учешће у Божјем имену, у једном божанском дејству и коначно у самом постојању Божјем.
Онај ко прославља Бога кроз страдања за врлине, бива Богом прослављен гледањем божанствених обасјања. Стицањем врлина позвани смо да се вратимо из противприродног у природно биће и дјелање човјека. Православни подвиг јесте трајна борба за повратак човјека од страсти (пара фисин) ка врлинама (ката фисин). Врлине су здравље душе, знак исцјељене природе, док су страсти болест душе, показатељи трулежне људске природе. Посебно je важно да вјерник који добровољно подноси све муке ради врлине, прима дар заједнице и јединства са Богом. Карактеристично je свједочење светог исака Сирина да ревновање у врлЉама или чување заповјести Христових издваја нови облик свједока вјере: „Јер нису свједоци само они који су примили смрт због вјере у заповјести, него и они који су умрли да би одржали заповјести”.
в. Врлине оруђа савршенства
Врлине, као уосталом и сав подвиг, нису циљ за себе, нити су било какав циљ, будући да je циљ хришћанског живота заједница у Божанској природи, благодати Божјој, која нам се открива и која нас спасава у Духу Светом. Врлине су углавном средства и свједочанства борбе вјерника, који je чврсто одлучио да постигне циљ хришћанског живота. У најдубљој суштини својој, оне су благодат или дарови, а не човјекова сила или савршенство. Врлине су један степеник, прелаз, оно што треба да се постигне да би се чежња душе успокојила у Богу. Врлине су дјела садашњег вијека, док je обожење искуство – дар будућег вијека. Врлине нису савршенство већ средства за постизање савршенства. Узалуд се хвалимо постом, бдењем, добровољним сиротовањем и читањем Светог Писма, уколико нисмо стекли љубав према Богу и ближњима. Јер, у ономе ко je стекао љубав пребива Бог и његов ум je увијек са Богом. Добра дјела и врлине су Богу угодне, али не спасавају човјека. Њихов значај се налази у чињењу човјека будним и свјесним на путу ка обожењу. Нико у њима није савршен, будући да je савршенство (закона) скривено у Крсту дристовом. Онај ко остварује врлину због истине јесте нерањив од стријела славољубља. Онај, пак, ко практикује истину због врлине има уображеност као подстанара таштине. Свим врлинама претходе милост и истина. Код оних код којих влада милост и истина, све бива богоугодно.
г. Христологија врлина
Врлине имају превасходно христолошки и христоцентрични карактер. Врлине су људски облици савршенства Слова Божјег. У њима Бог непрестано бива човјек у достојнима. Путем подражавања или усвајања Христових тајни. вјерник се позива да буде учесник цјелокупног његовог Богочовјечакског живота. Искуство реченог живота он стиче извршавајући и чувајући његове заповјести. Христос вјерницима омогућава да чувају Божје заповјести кроз подвизавање у врлинама: „Наша природа се обновила кроз оваплоћење Христа. Поставши заједничар у његовим страдањима и смрти и у проливању крви, наша природа се обновила и осветила, поставши способна да прими нове и савршене заповјести. Христос je основ сваке благодати и врлине, почетак и темељ свих врлина. Христос je нада и мир и без Њега не само да не може нико да чини никакво добро, већ je и од Бога отуђен,
Треба да се обучемо у новог и духовног човјека, што je немогуће безХриста и свијетле одежде Његових заповијести. Нови људи или светитељи јесу они који су дјелом и искуством, осјећањем, знањем и зрењем цијелог Христа у себи свецјело стекли.
- „САЖЕТАК” И „СВРХА” ВРЛИНА
а. Пунота човјекових врлина
Главни значај за вјерујућег посједује његова одлука да постане прави пријатељ врлине и да се заиста бори за њу, да ходи путем врлина и да напредује у што je могуће више врлина, да свакодневно има отвореност за напредовање у врлинама како би могао учинити истинитом вјеру, наду и љубав, све док не постане свједок читаве врлине и сваке врлине.Врлина je одговор на призив, добровољни крст, потврда човјекове слободе у Богу, а не категорички императив кантовске автономије, свеукупног моралног законодавства. За православни подвиг и духовност истинито и врлинско јесте оно што бива у слободи и љубави, оно, дакле, што се не потчињава никаквом закону и не повезује са насиљем, што не опозива личну јединственост и лични дар. Духовни учитељи су нам предали учење да се свака врлина садржи у свим осталим врлинама, тј. оне једна другу порађају. И уколико одсуствује једна и друге недостају. Јер, врлина, јесте једна, са више начиња пројављивања. Ми ходимо путем Господњим, имамо на уму и пфоштујемо његов закон уколико се свјесно боримо да постигнемо све врлине. Јер, грађевину не чини један камен.
Сажетак врлина -дјелатна вјера
Bjepa je недоказиво знање. Као недоказиво знање, она je натприродна веза којом се на непознат и непоказив начин сједињујемо са Богом у надумно јединство. Човјек може бити вјеран или невјеран, може да одговори са да или са не Богу који долази да би био наша вјера и живот. Антрополошки гледано, вјера je примање Господа који долази да спасе, одговор који провјерава и заокружује слободу, који просуђује истину личног живота и даје цио њен садржај. Вјера или основ вјере јесте нерадознало пристајање или сиромаштво духа и немјерива љубав према Богу. Она je усходећа љубав човјека (као одговор) на силазећу љубав Божју. Вјера није неко религиозно убјеђење или сума религиозних знања. Шта више, она није нека идеологија или метафисика. Она je тајна која се крије у дубинама Божјим. Вјеа je нови живот у Христу, плод благодати и слободе. Вјера има динамички, стваралачки и покретачки карактер. Православна наравственост се образује на основу једког оеновног начина. који свој корјен има у Светом Писму и који се шири у цркви: „Вјера без дјела je мртва, као уосталом и дјела без вјере. Истинска вјера се испитује кроз дјела”. Bjepa у себи носи и своје биће и биће свих богочовјечанских добара и врлина. Задобијање вјере слиједе страх Божји, уздржање од уживања, подношење болова, нада у Бога, бестрашће и љубав. Ради се о живој и дјелатној вјери. Она je важна сама по себи, али су јој неопходна и дјела или нада у Бога, која се испољава кроз злопаћење и задобијање врлина. Црквено предање развија библијски став. да je велики сажетак врлина вјера која кроз љубав дјела. Вјера и љубав, како их доживљава Црква, препознају се као двије стварности. које се несливено и нераздјелно прожимају.
в. Сврха врлина – љубав
Вјера, која je корјен и темељ свих врлина, своју сврху има у љубави према ближњима. Она и љубав према Богу образују два вида једне и једине и потпуне љубави: „Ми познајемо и именујемо једну и једину љубав, не упућујући једну Богу, а другу ближњима. Напротив, ми посједујемо једну и цјелосну љубав, коју дугујемо Богу и која људе повезује међусобно”. Само уколико уистину волимо Бога, ми волимо и човјека. Љубав према Богу никако не трпи мржњу према човјеку. Постигавши љубав, стигли смо до Бога. Наш пут се окончао и пристали смо уз острво које je изван свијета, гдје су Отац и Син и Дух Свети. Љубав je пут богословља, пут ка богочовјечанској заједници и јединству, могућност уселења христа у нас, задобијање осјећања његовог тијесног унутарњег присуства. Укидање или порицање љубави поистовјећује се са безизлазном невољом, духовним хаосом, свједочанством пакла људског срца. Ca укидањем или порицањем љубави поставља се и питање истинске слободе. Јер стварна слобода ее уцјељује, прожима и усавршава љубављу. Љубав je одређење и мјерило слободне слободе. Слободан je онај који излази из себе и истински заједничари са другима, ко своју пуноту начлази у ближњем, онај дакле ко воли и ко бира и носи крст љубави. Губитак или одбацивање љубави које се изједначује са човјековом поробљеношћу тјелесном закону кроз уживања слаби испуњаваље заповјести и врлина Божјих. Љубав се задобија последња у реду свих врлина, али je по вриједности прва међу њима. Љубав je својство оних који су стигли до савршенства, Она свакако не значи самозадовољство и не подразумјева задовољење самољубивих захтјева који доводе до уживања и неумјерености, што je случај у тјелесној љубави која човјека баш због реченога оставља празним и незадовољним. Љубав je кенозис, самоодрицање, напуштање и превазилажење себе. Истинскн вјера, коју открива и о којој свједочи живот Исуса_Христа .дјелује и бива потпуна са љубављу: „Свеукупноет јс вјера и љубав. Пред њима ништа није важно”. „Почетак je вјера, а крај je љубав. Кад се уједине обје су –Бог“. Љубав јесте покрет којим се превазилази свака индивидуална граница и који грли све људе: „Сила љубави грли и присаједињује и повезује, не само присутне, блиске и оне које видимо, него и оне који су далеко”. Савршена љубав мијења природу ствари. Она je допринос опипљивом, личном постојању ближњег или брата, грешника или непријатеља, у којима треба да видимо себе, стога што су „други” – „мој Бог”, а не мој „пакао”. Човјек који се бори да стекне савршену љубав и да воли једнако сваког свог брата, не бори се само да се ослободи од свих грешних страсти, него, горећи непоновљивим и светим жаром љубави, више не осуђује ни грешнике ни синове овог вијека, те воли и поштује све без разлике и везује се за њих и ради на њиховом спасењу. Оно пгго je суштинско јесте превазилажење индивидуалног или самољубивог схватања живота. Свједоци смо парадоксалне хришћанске етике, која одриче свако лицемерје пред гријехом и говори о љубави Божјој према грешнику. Јединственост и новина речене етике састоји се управо у додавању „ватре на ватру”, у љубави до смрти, у преображавању људи у храмове Божјег милосрђа. Хришћанска љубав која je слађа и јача од живота, која није рачуница и која je ,.јака као смрт”, којаје неограничена и безмјерна, представља јединствен одговор свијету који je заробљен насиљем и мржњом, безизлазом и очајањем, који je револуционаран и подијељен у супротстављању и непријатељству према Богу. Љубав може свијету да отвори пут и да одлучно обасја његово назначење.Савршена или жртвена љубав према ближњем, коју никада не треба да замијенимо љубављу према стварима, остаје благодатна и апостолска само уколико има „Бога за узрок”.
УСХОЂЕЊЕ (БОГУ) И ОБОЖЕЊЕ
- ЛЕСТВИЦА ДАРОВА
а. Бескрајно духовно усавршавање
Хришћанин, ма на ком степену духовног савршенства се налазио посједује снажно осјећање да за њега ништа није завршено и коначно одређено, да још није достигао до коначне зрелости и до безусловне пуноте. Душе које воле Бога и његову истину, уколико се више духовних дарова удостоје, утолико незаситије и трудољубивије траже небеска добра. И, сагласно Светом Писму, премда изгледају гладне, оне су духовно богате: Који ме једу огладњеће и који ме пију биће још жеднији. У нашем богословском предању, заједница човјека са Богом се не тумачи законски, чиме би се уништио динамички садржај слободе и благодати, са последицом да се изгуби подвижни израз и плодност саме духовности. Човјек je позван да се слободним подвигом у благодати врати стању од кога je отпао, на пут савршенства. За православно духовно предање савршенство je бескрајно: Треба да сматрамо штетним неприхватање да се измијенимо на боље. Треба да заиста стремимо промјени на боље, да се преображавамо из славе у славу и да се мијељамо. свакодневним узрастањем постајући бољи, трајно и непрестано се усавршавајући и никада не достижући савршенство савршенства. Јер, истинско савршенство управо јесте да не престајемо да узрастамо ка бољем и да се не заустављамо на одређеном степену савршенства. Човјек није саздан као савршен и стога мора да напредује ка савршенству. Пут православ^не духовности од трезвоумља до бестрашћа, који вјеру има за почетак, а љубав за сврху, описује се као рајска или Јаковљева љествица. Ријеч je о љествици дарова и врлина које откривају дубину самосвијести и исправности вјерујућих, које украшавају и чине разноврсним њихов живот. Цијела љествица се руши уколико се не подиже у љубави према Богу и уколико не снисходи у љубави према свим људима. Онај, пак, ко стигне до савршене љубави, бива привезан и заробљен благодаћу. Божанска и света љубав јесте савршенство. Љубав je тајна која садржи сва блага. која je сврха свих добара. Као највиша од свих добара и узрок сваког добра, као вјерна, непогрјешива и трајна, љубав оне који у њој ходе води к усмјерава ка Богу.
б. Степени духовности
- Трезвеумље наликује јаковљевој љествици на којој борави Бог и по којој усходе
анђели. Трезвеумље се поистовјећуЈе са пажњом и будношћу, са стањем здравоумља, марљивости и „чувања срца”. Трезвоумље је трајно учвршћење помисли и стајање на вратима срца. Трезвоумље сачињава“делање”тј. метод духовног усавршавања човјека. Искуство трезвоумних (отаца) je показало да je трезвоумље духовни метод који нас благодаћу Божјом ослобађа од страсне помисли ријечи и злих дјела. Уз помоћ трезвоумља се уклањају препреке и удаљују страсти и истовремено ее стреми ка узрастању у врлинама и њиховом чувању, ка животу по Богу. Трезвоумље je хришћанство које није везано за безнађе и празнину, страх и хаос, ништавило и смрт, већ самосвијест и познање, утјеху и наду за стварност овога сјјијета и несрећу човјека. - Расуђивањесје неопходно не само за правидан подвиг трезвеумља, него иза сав духовни живот. Без расуђивања постојање и опстанак до краја ни једне врлине није извјестан. Расуђивање je врхунац и царица свих врлина, и са њим се постижу највећи дарови Духа Светога. Дар расуђивања представља суштинску претпоставку и могућност, непоколебиву мјеру и мјерило исправности и изворности духовног живота и подвига. Расуђивањем добијамо даре разликовања добра и зла, правовременог препознавања демонских превара („разликовање духова”), што за последицу њихово надвладавање, потпуно сатирање страсти и правилно подвизаање у врлинама, препознавање воље Божје у сваком поступку. За искуство љествице_расуђивајње је код почетника тачно познавање самог себе._Код_ оних који су доспјели до средине, расуђивање је духовно чуло којим се непрогешиво разликује право добро од зла. Код савршених, расуђивање je знање које je стечено путем Божанског озарења и које je способно да својим светилником обасја и оно што je у душама других (људи) тамно. Расуђивање правилно учи човјека да остави претјеривање било које врсте и да ходи царсим путем, да не дозвољава да кроз неумјерено уздржање буде покрадејн са десне стране, нити опет, да се са лијеве стране нагомилавају равнодушност и љеност. Дар расуђивања. Пророчки и царски дар, представља нову могућност истинског вриједновања слободе, с рбзиром да данас човјек не налази други избор осим ропсгва и насиља,
- Умилењесе одређује као_спокојна и корисна скрушеност срца, као непрестано мучење савјести, које унутарњим исповједањем расхлађује ваздух срца, као усредсређена патња душе,_која нема никакве утјехе. Умилење, без кога се не може разумјети расуђивање, јесте спој жалости и радости, доживљен за вријеме молитве. Подвижничко предање умилење назива „радостотворним плачем” или радосном тугом. Умилење није снажно без живе свијести и трезвеноумног срца, које има наглашени_однос с Богом и зависност од Њега, што се посебно изражава у молитви и са молитвом. Свети Григорије Двојеслав учи да постоје двије најузвишеније врсте умилења. Осјетивши жеђ за богом, душа се прво умиљује страхом, а потом и чежњом. Подвижничко искуство љествице свједочи да у часу изласка душе нећемо бити окривљени стога што нисмо чинили чуда, нити стога што нисмо нити стога што нисмо богсловствовали, што нисмо постали зритељи – али ћемо свакако морати да одговарамо Богу што нисмо непрестано плакали. Стога је умилење болно очишћење човјека од индивидуалне самодовољности, једно крстоносно напорно самодопуштање.
- Безметежје(тиховање) није само занимање монаха с обзиром_да је свим људима потребно лично упражњавање, било дјелимкчно или у потпуности. Безметежје „из
Послушности“ јесте пут и “нови” умни живот по Богу, свештенодјелање истинитих хришћана, истинити и нелажни, чист и јасно видљив скривени живот у Христу. Безметежје се сматра значајном и узвишеном врлином. царицом свих подвига и крајем савршенства. Оно се одређује као неометано стање ума, тишина слободне и радосне душе, мирно и неузбуркано уздање срца у Бога, гледање свјетлости, познање Божјих тајни, ријеч мудрости која произилази из чистог разума, бескрај мисли о Богу, обузетост ума_ богомислијем, разговор са Богом, недремајуће око, умна молитва, безболни спокој у великим напорима и на крају -Јединство и повезаност са Богом. По светом Григорију Палами, безметежје је знак душе која је здрава_и_која образује ново стање ума и свијета, заборав земаљског и тајновидство у небеско узвисивање мисли ка бољем. Безметежј je мајкa покајања, почетак очишћења, избјегавање сваког зла. Да бисмо сачували безметежје и да бисмо се предали молитви, неопходно je да избјегнемо метеж помисли и буку свијета, случајне спољашње догађаје, празнословље или многорјечито свезнање. Нерпходно je да ум и срце кроз непрекидни духовни подвиг постану неузнемирени, да се ослободе сваке галаме која расипа пажњу и разбија јединство личности јединство личности. Стварна величиначовјека налази се у његовом повратку ка првобитној љепоти и Богу.А повратак је могућ само са Христом. Обузетост ума Богом јесте молитва која за основну претпоставку има безметежје. Безметежје је марљиво дјелање и тежак подвиг. Оно je далеко од дваког теоријског блаженства и религиозне пасивности. Исихазам, велики подвижнички и духовни подвиг Цркве, јесте свједочанство битијне борбе, дјелатног напора. Спреге зрења и дјелања. Он не одриче дјелањее него успоставља нови животни позив који је љубав, позив на повратак Богу, једном и једиственом, личном и непоколебивом темељу човјека и цијелог тварног свијета у благодат Светих тајни и чување заповјести христових.
- Чистотаje подвиг дат да би се ум ослободио и да_би узишао чист ка Богу, да би нашао своју пуноту у чистоти срца. Важно је да ум сиђе у срце и да се кроз његово “силажење оствари непосредни и цјелосни улазак човјека у заједницу са Богом. Тачнјде речено, срце je „натприродно”, али и „противприродно средиште, сасуд благодати, али и страсти, мјесто Божје али и мјесто пакла, радионица правде али и неправде. Подвиг има за циљ ослобођење срца од противприродних покрета и његово узрастање до мјеста присуства Божјег у човјеку, што je тајна која претпоставља будност и чистоту. Чистота срца, којој претходи_чистота и усредсређеност ума, налази се изнад сваког духовног Дјела и изнад сваке врлине, будући да се ономе ко задобије чистоту све потчињава, као Адаму у рају прије него што је преступио заповјести. Уколико долично чувамо чистоту срца, искорјенићемо из срца и сасјећи све страсти и_сва зла. Чистота срца, са којом “се у нама налази свако смирење, свако добро и дар Духа Светога. јесте потпуно одстрањење помисли које настоје да уђу у душу. Знак чистоте срца, који представља савршенство врлинског пута, јесте љубав. Милосрђе и састраддвање са свима, а посебно са немоћнима и грешнима. Човјек ће знати_да je срцем достигао чистоту када осјети да оно гори милосређем за сву _твар и када све људе буде видјело добрим. Без чистоте (светост) немамо могућности истинског и стварног присуства и утицаја усвијету. Стога разумијемо што значи чистота или пунота личности по схватању итумачењу Старечника: „Ако имаш срце можеш се спасити”. Бестрашће je крај свих врлина, врхунац дјелања и цвијет подвига. Бестрасан или савршен јесте онај ко је ум потчинио срцу, ко се ослободио од нужности трулежне трироде, ко је тијело учинио непропадљивим и узвисио га до краја личног оцјелосњења. Бестрасан није човјек који je умртвио страдалност душе и постао непокретан и недјелатан за божанствене посјете, односе и расположења, већ онај који je страсност душе потчинио уму и који је постојано усмјерава ка Богу. Подвижничка бестрасност не подразумјева безосјећајност или недјелатност. Она представља бестрасну „страст” и пројављује стање најузвишеније „страсти“ која човјека држи у будности и_ трезвоумљу, те страсти и дејства душе окреће ка Богу и_ Његовом_човјекољубљу, преображавајући их у чувара__и_ служитеља еванђелске љубави.Савршена бестрасност или њен највиши степен – дар милости Христове, значи „не гријешити нити помислима“. Висина бестрасности је сразмјерна људској природи, будући да je у питању_људска бестрасност, а не анђелска. Бестрасност не треба да_се_мијеша са одсуством искушења, нити са стоичким бестрашћем. Она представља унутарњи мир човјека, који_стоји насупрот искушењима и који осјећа и најмање покрете своје. Природе. И они који имају савршену бестрасност осјећају страсти, премда им нису уподобљени. Борба демона слаби када се у нама остваривањем врлина умањују страсти. Не треба да заборавјимо да је бестрасност у садашњем времену Цркве есхатолошки дар, праобраз и предукус есхатолошког савршенства и будућег васкрсења. Бестрасност je истинска слобода. Није слободан онај ко брани само своја индивидуална права, него онај ко изнова налази себе истинског у савршеној љубави, која се може постићи бестрасношћу, која опет претставља главни циљ духовног напретка.
- МОЛИТВА И ДУХОВНОСТ
а. Молитвено бивствовање човјека
Молитва није једна у низу врлина, нити некаква нужност. Молитва показује истинског човјека који је увијек у заједници са истинским Богом. Човјек није човјек без Бога или без молитве. За црквено предање по својој каквоти, молитваа је сапостојање и јединство човјека са Богом. У молитви откривамо оног коме је „лако повјерити се“, Оног „са којим је лако живјети“, Оног који и у највећој несрећи нашој отвара пут наде и, у свјетлости свог доласка, чини могућим будући живот. Човјек не може да живи без молитве, будући да је без ње одвојен од Бога, што уједно значи и отуђеност од самог себе. Антрополошко одређење налази_најпотпунији и најтачнији израз у литургијском и _молитвеном постојању човјека. Молитва je знак богољубља, праве љубави према Богу. Молитва je чување помисли. Молитва je извор и богатство богословља, Јер, ако си богослов помолићеш се истански, а ако имаш истинску молитву, богослов си. Молитва, образује и утемељује духовност, узвисује je и обогаћује, оснажује и води ка њеном циљу. Молитва на очигледан и јасан начин свједочи да заиста идемо путем духовног подвига, побјеђујући са њом све препреке и искушења. Молитва je дјело стварног видика и изобилних плодова. Она отвара пут сваком тражењу и безизлазу, постаје огледало и мјерило напретка и наравствености. Она је мајка и_хранитељка врлина. Она их порађа и храни у заједоници љубави са Богом. Стога свако подвизавање у врлини садржи молитву и једино je са њом могуће. Највећи сатанин пораз јесте човјек који се моли, који je предат Богу, који се враћа и налази мир у Царству Његовом. Највеће искушење у вези са молитвом јесте покушај да се замијени самосвојним љyдcким caзнaњeм или корисним друштвеним занимањем. Не треба да занемаримо чињеницу да истинска молитва долази из смирења и покајања, из човјекове одлуке да пориче себе и своје врлине, своје жеље и прохтјеве, да превазиђе људску раван и сопствене могућности и да се преобрази у човјека жедног славе Божје, да у себи оствари и оваплоти ријечи: Нека ми буде по вољи Твојој и ријечи твојој. Молитва je вапај и мука, борба и подвиг. Само у молитви можемо да ставимо у покрет сво наше постојање да се распнемо, да умртвимо страсти и грешне мисли, да покопамо помисли тјелесне воље, да заорбијемо чистоту мисли и осјетимо срдачно присуство другог Бића – Христа, да нађемо неометано стање ума, неко друго срдачно питање крји живот захтјева највише напора^ава Агатон одговара: Нема веће муке од молитве Богу. Јер, увијек када_човјек хоће да се _моли, је непријатељи настоје да га излијече. Они знају да их највише омета молитва Богу.
б. Непрестана молитва
Препорука апостола Павла о непрестаној молитви не изражава нешто претјерано. Она свједочи_и подсјећа да je човјек молитвено биће, једна непрекидна молитва, или биопостаје истинска молитва, тј. постојано унутарње стање духа, коje литургијски установљује и обликује цјелокупно наше бнће. Савршенство се налази у степену на коме човјек не врши молитву, већ јесте молитва, на коме се удостојава да нерасејано пребива у молитви, на коме цио његов живот задобија литургијски и доксолошки (славословни) карактер. Непрекидна молитва je осјећање вјерујућег да je дужан да се бори са молитвом, будући да другачије није у стању да изрази своје биће и своје стварне могућности. Свети оци свједоче да се треба молити и у купатилуи на путу и на постељи:. Гдје год_да_си моли се. Храм Божији не тражи мјесто: Неопходна је само воља. „Непрестана молитва” открива да оно што суштински удврђује молитву јесте јединство те јединство ума са Богом (пошто ce ослободи од злих помисли и пошто усходи ка Богу), тј. обузетост и уздизање свецијелог ума у Богу. Позив на непрестану молитву има за циљ да нас ни једна друга помисао која надилази не одвоји од Бога и да се нашем уму не прилијепи нешто што му је страно. Сгога постаје јасно да се непрестана молитва не схвата као непрекидна употреба ријечи, већ заправо као догађај заједнице_са Богом_ и љубавног јединства са Њим: Ја спавам а срце моје бди. Молилтја се схвата као пракса и животно дјелање, као подвиг,и, наравственост, као сав живот преображен у молитву или молитва изражена као живот.,
ц. Исусова молитва
Православно духовно предање обликовало je умну, чисту, срдачну молитву, Која сеговори усеби, названу Исусовом молитвом. Она је један начин молитве који се састоји у удаљавању ума од сваке тјелесне помисли и сваке свјетске мисли и у сабирању на сјећање имена Исусовог,-сталним понављањем призива: Господе Исусе Христе Сине Божји, помилуј ме. Исусова молитва не механизује унутарњи живот. Напротив, она потпомаже његово ослобођење, његово окретање ка зрењу, удаљујући стално од предјела срца сваки додир гријеха, сваку мисао или слику која долази споља. Свој најузвишенији вид молитва постиже кроз одстрањење сваког премишљања и свођења на једну ријеч на име Исуса, Господа Исуса Христа, Који je наше прибјежиште и спасење, једина стварност и средиште цјелокупне стварности: Ја_сам Алфа и Омега, Први иПоследњи, Почетак и Свршетак. “Духовни оци и учитељи су нам предали да je истинска молитва заправо топлота срца присутна у мољењу Господу Исусу Христу, који je као што каже свештено Јеванђеље дошао да баци огањ на земљу срца нашег, огањ који ће да сагори страсти и донесе радост и питомост нашим душама. Истинска молитва пуна трезвоумља и пажње, којој je страно свако иступљење и и одушевљење, не придаје Богу никакву слику нити облик. Речени образ ( и подобије) духовно предање види у имену Исусовом, утиснутом у наше срце непрестаном молитвом. Заједница човјека са Богом, која је и циљ подвига и плод молитве, јесте ,,измјена” људске природе, излазак из птростора смрти и улазак усвјетлост и живот, Који је Христос. Светитељи на основу свог искуства савјетују вјерујућег, монаха и лаика, да остане непрестано са именом Господа Исуса, да би срце његово прогутало Господа и Господ његово, да би двоје били једно. Ријеч је о дјелу које се не односи на један или два дана него_на многе године и дуго вријеме. Исусова___молитва оваппоћује једноставни и динамични карактер православне побожности, која се усредсређује на јединствену Личност и стварност, на оваплоћеног, Христа и Господа. Као срце христоцентричне духовности, Исусова молитва јесте начин духовног живота, постојани метод, омиљен код свих вјерника. Због своје простоте и једноставности она je доступна сваком човјеку, у свакој животној околности и у свакој епохи. Подвиг Исусове молитве могао би да се сврста у најтананије „методе” и да се непримјетно утисне у живот заокупљеног човјека, који „више нема времена да се моли”, како би бар на тренутак, избјегао велики заборав и чуђење унутар присуства Божјег. Молитва Исусова je извор бескрајних и неизрецивих дарова и доброчинстава, благодати и спасења. Наше духовно и подвижничко предање свједочи да божанствена молитва, призивање Спаситеља ријечима- Господе Исусе Христе Сине Божији помилуј ме- јесте и молитва и исповједање вјере и ниспослање Светог Духа, дјељење божанских дарова, очишћење срца и прогнање демона, уселење Исуса Христа, извор духовних мисли и богонадахнутих расуђивања, искупљење гријехова и исцјелење душе и тијела, уручење божанског просвећења и извор Божје милости и даривалац откривења и божанствених тајни смиренима и једино спасење. Јер, она посједује спасоносно име Божје. Оно је једино име које нам je дано, име Исуса Христа Сина Божијег и не постоји друго име којим бисмо се могли спасити.
г. Правило Литургијске молитве
Молитва сваког вјерника своју пуноту и циљ налази у литургијској молитви и богослужењу Цркве. У Православљу, литургијска молитва или молитва Цркве јесте правило и образац, мјера и мјерило, возглављење и видик сваке молитве. Не занемарујући и не превиђајући важност, динамизам и распон појединачне молитве, треба да истакнемо да постоји опасност да се неко не моли као члан Цркве. Заједничка молитва претпоставља лични подвиг појединачне молитве која је, опет, могућа у простору заједнице само када онај ко се моли осјећа да je члан тијела Цркве. Уосталом, лична молитва треба да je ,,саборна”, тј. да обухвата све, цијелу васељену, да срце које се моли грли све невоље и сав бол човјечанства. Заједничко богослужење je изнад свега вјерно свједочење силе дјела Божијих, а не израз и показивање пијетистичких осјећања. Литургијско богослужење јесте темељ и средиште побожности и живота у Христу, духовног искуства и наравственост Цркве. Истовремено, оно je динамичко и стваралачко-есхатолошко присуство и дејство Цркве у свијету и у животу свијета. Црква представља одрицање индивидуалног и одвојеног ега и потврду личног, саборног, заједнице, долажења до оног ,,ми” у Христу. Литургијска молитва, као изворни, саборни живот Цркве, вјерника ослобађа од посебности и усамљености, самодовољности и егоизма и чини га учесником у дјелу народа Божјег. Она, такође, учи истинском односу са другима и животу за друге, истинској заједници и стварном јединству, Сваки вјерујући спознаје да не_може да стане сам пред Бога, већ да се спасава у Литургији, због других и са другима. Индивидуализам и усамљивање_су болести палог човјека. Егоцентризам и самољубље, као одрицање заједнице и љубави, доводе до изопачености људске природе. Литургијска молитва извире из цјелокупности и саборности црквене истине, којом се укида свака дјелимичност и подјељеност, субјективизам и пијетизам, свако тренутно и пролазно надахнуће. Унутар заједнице вјерника посебно је литургијска молитва изгубила теолошко утемељење и еклисиолошке размјере, као уосталом и прави и изворни антрополошки и друштвени значај. Стога, она, што је страшно, постаје лична ствар клирика, њихово ,,занимање“. Православље нуди, премда треба и изнова да открије, истинско литургијско схватање свијета и живота, истинско богослужење, које прије свегадаје одговор на човјеков проблем: „Само истинити Бог, у истинском богослужењу ствара истинске људе”.
- КА САВРШЕНСТВУECXATOHA
- a.Есхатолошко усмјерење историје
Вјерник стрпљиво и са надом ходи путем духовности, који своју пуноту има у есхатону. Он je путник који, присаједињен васкрслом тијелу Христовом, Његовој Цркви, ходи ка невечерњем Царству Тројичног Бога. У овом свијету он се не ограничава никаквим савршенством, стога што je савршенство, поред свег свог снажног окуса ипак, као што смо нагласили, бескрајно. Овдје и сада вјерник дјелимично живи оно што je есхатолошко опште. Црква и њен живот јесу есхатон из садашњости. Она не гледа есхатон из садашњости, већ садашњост из есхатона. Православна есхатологија се не схвата само „хронолошки“, тј. као један- будући догађај, као нешто што ће се десити на крају времена. У отачком предању садшњост и живот човјека се не посматрају под пријетњом краја историје, тј. другог доласка, него у непосредном присуству његовог краја, који je у сваком тренутку присутан. Историја задобија свој стварни смиасао и истинску будућност есхатолошкој перепективи. Историја je непобитно динамичка, у чему се налази њен велики значај. Она, међутим, није динамичка сама по себи, у својој самосавршености, већ у отворености за метаисторијско, у прелазу ка васпостављеном животу, у васпостављеном свијету у Христу. Ход историје je прогресиван и усходан, тј. пут ка есхатону и опредјељеној сврси, ка очекивању виђења Царства, у коме се налази и њена доксолошка сврха сапокореношћу свега у Богу свих. Историја се креће између Оваплоћења и другог доласка или тачније – Црква је нова стварност историје која_се одвија од оваплоћења до другог доласка. Есхатолошки каракгер и опредјељење садашњости, есхатолошко достојанство живота и свијета, вјерни доживљавају у литургијској пракси Цркве, а посебно у Божанственој Евхаристији, гдје се све отвара пред Лицем Тројичног Бога, гдје све постаје уистину, присутно у Тројичном присуству, гдје гдје се све идјељује већ од сада, у овом свијету и за овај свијет. Света Евхаристија јесте искуство садашњег вијека, стално продужаваног “данас“тајна уласка вјечности у простор и вријеме (историју), у садашњи тренутак живота човјека, у опипљива свјетска, историјска и људска стања. Ca реченим значењем Евхаристија није само учешће у есхатолошком свијету васкрсења, већ и сила преображаја садађњег свијета по образу свијета васкрсења. Хришћанство је живот, будућег вијека, овдје и сада, ишчекивање Царства Божијег, које неће доћи као последица развоја историје, него као последица есхатолошког преображаја свијета.
б. Славословни пут човјека
Човјек има благодатно послање и одговорност _да сва створења подсјећа на њихово, назначење и циљ, тј. на стално узношење благодарности Богу. Он има послање да будеслово бесловесне природе, уста безгласне твари, како би читав тварни свијет достигао своје савршенство, тј. благослов и славословље Свете Тројице. Вјерник се 6oри за што је могуће потпуније и саборније учешће у благодати спасења и освећења како би се он и цио његов живот показао као свјетлост унутар свјетлости благодати Божје. Подвиг је пракса словесног приношења цјелокупне словесне ипостаси човјека, која се посебно препознаје у чувању богочовјечанских заповјести и дјела, којима се превасходно поштује и прославља Бог. Праобраз вјерног који словесно служи и прославља Бога јесте оваплоћени Син и Слово Њетово. Вјерник не може да поштује и да прославља Бога уколико не подражава Христа у страдањима и крстом. којим je Син прославио Оца и Отац Сина. Хришћански живот je проба и исповједање вјере, свједочење и свједочанство живота, страдање и крст, страдање за Христа. које се изражава у састрадавању и самопрослављању са другима. Служење Православне Цркве чува евхаристијски и славословни карактер молитве и богословља, подвига и духовности, самог човјека и творевине. Православни народ Божији као своју дубоку и изворну праксу и живот Цркве препознаје као народ који страда и који се распиње, али и који се радује и поје Богу и весели се, узноси химне, игра и прославља велику милост и неизрецив домострој Божији.
в. „Сјећање на смрт” и побједа васкрсења
По Светом Григорију Богослову један од три периода историје после пада од којих се сваки завршава „потресом” због изузетнрих и пресудних плива Божијих јесте „трећи потрес”, тј. прелазак од овог живота ка другом вјечном животу. Без „превазилажења” смрти, тј. неумитног и свеопштег догађаја, не можемо да говоримо о људској слободи и савршенству. Без реченога човјеково постојање остаје потпуно бесмислено и цијело Хришћанство постаје заиста неразумљиво, сводећи се на религију – идеологију и не пружајући могућност васкрсења и благодат вјечног живота. За хришћанско искуство смрт није природни крај људског постојања, већ противприродни догађај, пад. „плата за гријех“, погибао. Пропадљивост, одвајање, тајна која после пада замјењује тајну живота. Смрт није ни природно несавршенство, нити ,метафисички безизлаз. Она је по себ и отпадање од живота, највећи и последњи непријатељ човјека, иако, наравно не постаје средиште или сврха човјекал и свијета. У суштини, смрт je одвајање од Бога. Уколико се човјек удаљио од живота, утолико се приближио смрти. Јер, Бог je живот, а лишавање живота je смрт. Одвојивши се од Бога, Адам je себи произвео смрт. Јединствена човјекова невоља није смрт као таква, него губитак светости. Жеђ за светости се поистовјећује са жеђу за заједницом са Богом, за жеђу која открива пуноту човјековог природног постојања, будући да нас усправља из пада, чини потпуним људима и уводи у пуноту живота.Бог је дао живот и Он људима жели живот. Смрт може да буде безумни човјеков избор, али никада није крај овог човјековог живота. Црквам наравно вјерује да без Христа смрт остаје до краја вјечна „страшна тајна”, која мучи човјека и непријатељује против његовог живота. Једино се Христовом смрћу усмрћује смрт. укида бесмртност смрти и прославља њено коначно умртвљење. Средиште није више смрт, него нови живот у Христу.
Смрт није више страшна за човјека, него је човјек страшан за смрт. Смрт постаје немоћна_стога што је уништено њено средиште- гријех као одвајањеод Бога. Човјековој природи, која наставља да се суочава са чињеницом смрти, од сада je дата сила васкрсења. Смрт се преображава у рођење („човјеков рођендан”). У историји подвижништва „сјећање” на смрт се не сусреће као психолошка страст, негo као динамично искуство. Уколико je смрт;„прије свега одвајање од Бога” истинска смрт се крије у срцу. Стога je јасно да непрекидно „Сјећање” на смрт јесте уклањање брига и сваке сујете, чување ума и непрестана молитва, непристрасност тијела и презирање грјехова. Да кажемо стварну истину – свака врлина извире из реченог сјећања. Догађај који се везује са тајном смрти и који такође представља сажетак православне духовности, јесте васкрсење човјека. Без васкрсења и наде на бесмртни живот наш разум сахне и ми постајемо бједнији од свих људи. Васкрсење и прослављење тијела, које ће значити коначну слободу човјека (будући да је само. вјечни живот отаџбина-истинске слободе), није независно и одвојено од ослобођења и коначног спасења тварног свијета. Ради се о промјени и преображају, о препороду или пресаздању творевине, о чему говори Библија. Све ходи ка васкрсењу, које je тајна стварне промјене цијелог свијета, створеног и тварног свемира. Преображај и обновљење творевине и тварне стварноста претходиће васкрсењу и обавиће се прије њега, као и прије него што тијела постану нетрулежна, како би ушле у састав саборне Цркве Божје.
г. Обожење или пунота Царства
Благодат обожења јесте сусрет спасењског дијела Божјег и трудољубивог дјелања човјеквовог. Православна духовност налази свој врхунац у обожењу, у заједници Божанске и људске природе, у јединству по благодати и заједници живота човјека са Богом – што представља смисао и циљ свих створења. Ход човјека ка обожењу је препријечен падом: који je заправо порицање заједнице са Богом. Онтолошки темељ обожења јесте хришћанска тајна, јединство Божанског и човјечанског у Личности Оваплећеног Христа. Циљ Христовог домостроја у тијелу јесте спасење човјека и свијета, што се у црквеној теологији и подвижништву тумачи као остварење назначења човјека, а заједно с њим и цјелокупног свијета. Спасење значи остварењек пуноту бића, обнновљење и преображај, исцјелење и повратак природном начину живота. Спасење значи остварење и пуноту бића,обноваљај и преображење, исцјељење и повратак природном начину постојања (ката фисин), промјену човјека и цијелог свијета и њихово усхођење ка Богу. Обожење се не поистовјећује са измјеном човјеканске лрироде. Оно je повратак човјека у стање од кога je отпао, његова промјена и узвисивање у божанствену пуноту, удио у животу и светости Божјој, учешће у нетварним дејствима Божјим, у благодати, усвојење и уподобљење Богу. Обожење човјека се не дешава по суштини, него по благодати. Обожен човјек je бог по благодати”, а не „по природи”: Све што има Бог има и благодаћу обожен човјек, осим поистовјећења по суштини. У догађају обожења остаје суштинска разлика између нетварног Бога и тварног човјека, прослављеног Бога и грешног човјека, Божанске и човјечанске природе. Без оваплоћења обожење остаје у простору неоствариво – идеалног. Несливено јединство и заједница човјека са Богом могућа je само у оваплоћеном Слову Божјем у Богочоовјеку Христу, Који je спустио Бога до човјека и подигао човјека до Бога. примио и усавршио човјечанску природу у својој Личности. Обожење није нека извансебност или безлично блаженство, нека врста ванвевештавственог бјекства или бјекства од личности. Обожење je слободан и си динамичан ток, искуство напретка које укључује стадијуме и степене и које je праћено огромним напорима и дјелањем, трудољубивим_ и непрестаним подвигом, љубављу и појвјерењем у Бога, будући да представља циљ скривен у намјерама и путевима Божијим. Правило je да обожење које je донио оваплоћени Бог, кога се удостојавамо и посредством дејстава Божанског Духа и које се светим тајнама и подвизавањем у врлинама, молитвом и љубављу предметно остварује у Цркви, није довршено стање. већ непрекидна борба, непрестан ход ка Богу. Обожење je изнад свега есхатолошки догађај, есхатолошка пунота и савршенство есхатона. Оно што доживљавамо као садашње искуство јесте зарука будуће стварности и будућих нада. Искуство есхатолошког обожења je могуће овдје и сада кроз парадоксалну повезаност историјског и есхатолошког, што се одвија у оваплоћеном и прослављеном тијелу Цркве. У речено нас увјерава чудо Христовог Преображења. Преображење Христово представља знак савршенства у које Божја икономија спасења уводи свијет. Оно je Царство Божје које je дошло, aли и које треба да дође ,,у сили”. Преображење je праобраз Васкрсења. Свјетлост Преображења јесте свјетлост Васкрсења. Блистање присуства преображеног Исуса повезује се са свјетлошћу васкрслог Господа.
***********************************
Christian Kresall 